12 cement 2006 7A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMuseaEgbert KosterHet door Zaha Hadid ontworpen wetenschapscentrumPhaeno in Wolfsburg is een fenomenaal gebouw. Deopmerkelijke opzet en verschijningsvorm zijn geen doelop zichzelf, maar komen voort uit het streven naar maxi-male integratie van het gebouw met zijn omgeving. Bijde bouw werd in Duitsland voor de eerste keer op groteschaal zelfverdichtend beton toegepast. Daarbij stuittemen op enkele onvoorziene problemen.Ruimtelijk en constructief is het Phaeno-gebouw fei-telijk een soort grote, volledig hol uitgevoerde `tafel'van schoon beton. Een tafel waar het gebruik zichniet op maar in het tafelblad en de poten afspeelt.Het dikke tafelblad bevat een 3000 m? grote open ex-perimenteerruimte waar de bezoekers eigenhandigallerhande proeven kunnen doen. Alle ondersteu-nende functies van het wetenschapscentrum (entree,horeca, wetenschapstheater, museumwinkel, werk-plaats) bevinden zich in de tien conusvormige uit-stulpingen waarop het blad rust. De open ruimte tus-sen deze uitstulpingen maakt deel uit van deopenbare ruimte van de stad. Onder het gebouw enhet plein ligt een openbare parkeergarage die recht-streeks toegang biedt tot het wetenschapscentrum.Afgezien van de stalen bovenzijde van het tafelblad(het dak) is de gehele tafel, inclusief de tien poten,uitgevoerd als een `zelfdragende carrosserie' vanschoon beton. Conventionele kolommen en bal-ken schitteren door afwezigheid. Het dak wordtgedragen door de buitengevels en vijf inwendigevoortzettingen van de conusvormige uitstulpingenonder het bouwwerk.Met deze ongebruikelijke opzet van het weten-schapscentrum heeft Zaha Hadid drie vliegen inPhaeno, WolfsburgZELFDRAGENDE CARROSSERIEVAN SCHOON BETONStadsaanzicht van hetPhaeno met op de achter-grond de vier schoorstenenvan de energiecentrale vanVolkswagen(foto's: thomasmayerarchive.com)cement 2006 7 13A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMuseaeen klap geslagen. In stedenbouwkundig opzichtverknoopt het `opgetilde' gebouw het centrum vanWolfsburg met de aan de overzijde van het spoorgelegen publiekstrekker `Autostadt' van de belen-dende Volkswagenfabriek. Gebruikstechnisch ge-zien biedt het een schitterende grote, volledig openen uiterst attractieve ruimte voor niet minder dan250 experimenteeropstellingen. En qua architec-tuur sluit het spectaculaire, mediagenieke gebouwniet alleen naadloos aan bij de `experimentele'functie van het Phaeno, maar speelt het ook eenbelangrijke en succesvolle rol in de citymarketingvan de voormalige `Kraft durch Freude-Stadt'Wolfsburg. (De stad werd in 1938 gesticht als `KdF-Stadt' om onderdak te bieden aan de arbeiders diede Kraft durch Freude-Wagen van Volkswagenzouden gaan bouwen, maar direct na de oorlogomgedoopt in Wolfsburg.)D i l a t a t i e l o z e m o n o l i e tHadid verkreeg de ontwerpopdracht voor het Phae-no in 2000 in het kader van een besloten ontwerp-prijsvraag waarvoor zij als `aankomend talent' wasuitgenodigd. Want hoewel reeds wereldberoemddoor diverse spectaculaire prijsvraagprojecten hadde geboren Iraakse op dat moment nog maar tweequa omvang betrekkelijk bescheiden bouwwerkengerealiseerd: een brandweerkazerne voor de be-drijfsbrandweer van meubelfabrikant Vitra in Weilam Rhein, uit 1993 en een paviljoen voor de Lan-desgartenausstellung in hetzelfde Duitse grens-stadje uit 1999. Voor de uitwerking van het win-nende prijsvraagontwerp gaf de gemeenteWolfsburg daarom `voor de zekerheid' een ge-meenschappelijke ontwerpopdracht aan Zaha Ha-did en het Duitse architectenburau Mayer-B?hrledat als co-architect ook nauw bij de twee eerdereprojecten in Weil am Rhein betrokken was. En ge-zien de extreme bouwtechnische complexiteit vanhet project was deze opzet, waarbij Hadid waakteover de artistieke integriteit en het Duitse bureauover de technische uitvoerbaarheid, geen overbo-dige luxe.De grootste uitdaging betrof de uitwerking en rea-lisatie van de `zelfdragende carrosserie' van schoonbeton. Wat er op de computeranimaties van Hadidnog uit zag als een complex gevormde matrijs vooreen spuitgietmachine is in de gebouwde werkelijk-heid een volledig dilatatieloos uitgevoerde beton-nen monoliet met een omtrek van 154 x 130 x 97 men 16 m hoog. Een monoliet die in het eindstadi-Ruimte voor meer dan 250experimenteeropstellingen14 cement 2006 7A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMuseaum uiteraard in zijn geheel stabiel is maar in deverschillende fasen van uitvoering alleen dankzijtalloze hulpconstructies overeind kon blijven.Waarna de in de loop van de tijd gestaag gegroeideverzameling ondersteuningen - inclusief het me-rendeel van de bekistingen - uiteindelijk met degrootste omzichtigheid zo gelijkmatig mogelijkmoest worden ontlast om ontoelaatbare spannin-gen in het beton te voorkomen. Een secuur gemo-nitord `millimeter voor millimeter'-proces dat intotaal maar liefst drie weken duurde.O g e n s c h i j n l i j k e v e r v o r m i n g e nIn verband met de complexe vormen en sterke hel-lingshoeken van de conusvormige uitstulpingenonder het `tafelblad' (tot 40?) konden deze elemen-ten alleen maar goed worden uitgevoerd in zelfver-dichtend beton. Een bouwmateriaal waarin destrenge Duitse bouwnormen overigens nog nietvoorzien en dat in dit geval slechts mocht wordentoegepast bij gratie van een `Zustimmung im Ein-zelfall' van de hoogste toezichtsinstantie. En aan-gezien toepassing van verschillende betonsoortenten koste zou gaan van de beoogde monolitischeuitstraling, bleef de toepassing van zelfverdichtendbeton niet beperkt tot de `poten' van het Phaenomaar werd het uiteindelijk toegepast voor allezichtbare delen van de constructie [1].In de vormgeving van het bekistingspatroon heeftHadid daarentegen wel degelijk onderscheid ge-maakt tussen de verschillende onderdelen van hetbetonwerk. In haar werk spelen de zichtbare afdruk-ken van het bekistingspatroon in het betonopper-vlak namelijk een cruciale rol in de architectonischeexpressie van ogenschijnlijke vervormingen van debouwmassa. Voor de bekisting van de conusvormi-ge uitstulpingen onder het `tafelblad' koos zij vooreen `ouderwetse' Corbusiaans aandoende bekistingvan ongeschaafde latten, die in dit geval echter welis uitgevoerd met Duitse timmersmansperfectie.Zo werden bijvoorbeeld alle latten in de conusbekis-tingen zodanig taps toelopend gezaagd, dat de naaralle kanten uitbuigende conussen er uitzien alsofzij zijn gestort in elastisch vervormbare mallen. Deperfect ronde overgangen tussen de eenzijdig ge-kromde conussen en de vlakke onderzijde van het`tafelblad' zijn het resultaat van stortmallen van po-lystyreen die in het werk handmatig werden afge-werkt met kunsthars tot een letterlijk `naadloze'ringvormige bekisting.De vlakke onderzijde en de voorzijde van het `tafel-blad' ontlenen hun visuele dynamiek aan een on-regelmatig patroon van parallellogramvormigeplafondcassettes annex lichtarmaturen dat op devoorgevel transformeert in een perspectivisch `ver-Overgangen tussen de eenzijdig gekromde conussen en de vlakkeonderzijde van het `tafelblad'A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMuseacement 2006 7 15De schuine voorzijde fun-geert als een soort straat-wand voor de diagonalelooproute, de pal aan hetspoor gelegen achterzijde isstrak en recht als de spoor-lijnA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMusea16 cement 2006 7wrongen' patroon van ponsgat-achtige raamope-ningen. Dit veelvuldig geperforeerde deel van devoorgevel is overigens het enige deel van de `zelf-dragende carrosserie' dat omwille van de uitvoer-baarheid niet in het werk is gestort, maar samen-gesteld uit prefab gevelelementen (uiteraard vanzelfverdichtend beton) die zijn gemonteerd op eenstalen vakwerkligger. Een tweede uitzondering ophet monolitische karakter van de betonconstructievormen de geheel gesloten oostgevel en een deelvan de achtergevel, waar Hadid het beton, omwillevan de visuele dynamiek van het bouwvolume,plaatselijk heeft bekleed met parallellogramvormiggesneden aluminium platen.Z i c h t l i j n e n e n l o o p r o u t e sHoewel het uiteindelijk gerealiseerde betonopper-vlak, ondanks alle inspanningen, helaas een grootaantal opvallende onrechtmatigheden vertoont- waarover straks meer - is het architectonische re-sultaat indrukwekkend. Een sculpturalere draag-constructie is nauwelijks denkbaar. Het Phaeno zieter niet alleen van alle kanten volstrekt anders uit,het is ook een van de zeldzame gebouwen waarin deconstructie, de verschijningsvorm van het exterieuren de begrenzingen van de binnenruimte volledigmet elkaar samenvallen. Van gevels in de gebruike-lijke zin van het woord is geen sprake. Dit neemtniet weg dat het wit afgewerkte, thermisch ge?so-leerde interieur van de betonnen monoliet een heelandere sfeer en uitstraling heeft dan de buitenzijde.Want zo robuust en verwrongen als de buitenkanteruitziet, zo clean en onaangedaan oogt de binnen-kant. Alsof de buitenschil van het science fiction-achtige volume is ontworpen om extreme belastin-gen te doorstaan waarvan men binnenin het`ruimteschip' niets mag merken.De `gestroomlijnde' vorm van het Phaeno heeft ui-teraard niets te maken met luchtweerstand, maarwel alles met het openhouden van zichtlijnen enlooproutes. De schuine voorzijde van het `scherfvor-mige' bouwvolume fungeert als een soort straat-wand voor de diagonale looproute tussen het trein-station en het centrum. De pal aan het spoor gelegenachterzijde is daarentegen net zo strak en recht alsde spoorlijn. Omgekeerd biedt het interieur, via eenpaar grote strategisch gesitueerde glaspuien, zorg-vuldig ge?ncadreerde uitzichten op de omgeving.Het meest dramatisch zijn de talloze elkaar krui-sende zichtlijnen en looproutes echter te ervaren inde ruimte onder het gebouw die eruitziet alsof hij is`uitgesleten' door turbulente waterstromen.S c h i l f e r i n g e nAmper een jaar na de offici?le opening in november2005 vertoont het beton aan de buitenkant van hetgebouw echter opvallend veel onrechtmatigheden(die op de meeste publiciteitsfoto's overigens zorg-vuldig buiten beeld worden gehouden). Vooral bijde ronde overgangen tussen de `poten' en de onder-kant van het `tafelblad' zijn talloze schilferingen enreparaties zichtbaar. De oppervlaktekwaliteit vanhet schoon beton van de poten zelf is daarentegenabsoluut voorbeeldig.De oorzaak van de onregelmatigheden is dat de on-derzijde van het `tafelblad' meer dan een half jaar inDe open ruimte tussen deconusvormige uitstulpingenmaakt deel uit van de open-bare ruimte van de stad enlijkt te zijn uitgesleten doorwaterstromenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pMuseacement 2006 7 17de bekisting heeft gezeten. Dit duurde niet alleen zolang omdat de bekisting en hulpconstructies pasmochten worden verwijderd nadat de `tafel' in zijngeheel stabiel was, maar had ook te maken met detoegestane verwerkingstemperaturen van het zelf-verdichtend beton. Op grond van de `Zustimmungim Einzelfall' mocht het zelfverdichtend alleen wor-den toegepast bij temperaturen tussen 5 en 25 ?C.Het lot wilde dat de temperatuur tijdens de ruw-bouw in de zomermaanden bijna dagelijks oplieptot boven de 25 ?C, zodat er alleen 's nachts gestortkon worden, en in oktober al niet meer boven de5 ?C kwam, waardoor de bouw volledig stil kwam teliggen. En toen het beton met vele maanden vertra-ging uiteindelijk ontkist kon worden, bleek terplaatse van de rondingen tussen de `poten' en deonderkant van het `tafelblad' de kunsthars van dehandgemaakte mallen volledig te zijn verkleefd methet betonoppervlak.Om de schade te herstellen, werd besloten de heleonderkant van het `tafelblad' te zandstralen. Hetresultaat van deze rigoureuze aanpak is echtertwijfelachtig. Op de plekken waar iets te grondig isgezandstraald zijn de slingervormige afstandhou-ders van de wapening bloot komen te liggen, enwaar net niet grondig genoeg te werk is gegaanblijft het betonoppervlak nog steeds afschilferen.Visueel minder storend maar constructief veelernstiger was echter dat tijdens de bouw blijkbaardermate veel vuil in een stortnaad tussen een `poot'en het `tafelblad' terecht was gekomen, dat na hetontkisten bleek dat er ter plaatse nauwelijks hech-ting tussen de twee bouwdelen was opgetreden.Aangezien hierdoor ontoelaatbare vervormingenin de constructie dreigden op te treden, moest debetreffende conuswand aan de oostzijde van hetgebouw - na het opnieuw aanbrengen van omvang-rijke hulpconstructies - vrijwel geheel worden ge-sloopt en opnieuw opgetrokken.G l a z e n t u n n e lIn vergelijking met het door Renzo Piano als een`black box' ontworpen wetenschapscentrum Nemoin Amsterdam is het interieur van het Phaeno velemalen aantrekkelijker qua daglicht, ruimtelijkheid,uitzicht en overzichtelijkheid. De verblijfskwaliteitvan de spectaculaire maar winderige openbareruimte onder het Phaeno steekt daarentegen uiterstmager af bij het vorstelijk met zon en uitzicht be-deelde (semi-)openbare dakterras van het Nemo.Het idee van Hadid om alle semi-openbare functiesvan het Phaeno in de tien uitstulpingen onder hetgebouw te situeren, blijkt in de praktijk helaas nietde beoogde stedelijke levendigheid op te leveren.Op het voor publiek ontoegankelijke dak van hetPhaeno staat een woud van technische installatiesdie bovendien vanuit het centrum gezien nogal sto-rend boven de gevelrand uit steken.Wat wel veel levendigheid genereert is de in de oost-gevel ge?ntegreerde loopbrug over het spoor naar depubliekstrekker Autostadt. Aanvankelijk had Hadidaansluitend op deze loopbrug een glazen tunneldwars door het Phaeno heen willen laten lopen. Ombudgettaire redenen (kostenoverschrijdingen) en uitoogpunt van beheer (stationsomgeving) is deze tun-nel in de loop van het bouwproces echter komen tevervallen.Meer informatie over het Phaeno is te vinden op dewebsite www.phaeno.de.Met dank aan Dipl.-Ing. Nicole Froberg van het Fo-rum Architektur / Projekt Phaeno van de gemeen-te Wolfsburg. nL i t e r a t u u r1. Budnik, Joachim, Experimenteren met zelfver-dichtend beton. Cement 2004 nr. 1.Projectgegevensopdrachtgever:Gemeente Wolfsburggedelegeerd opdrachtgever:Neuland Wohnungsgesellschaft mbH, Wolfsburgprijsvraagontwerp:Zaha Hadid Architects, Londenontwerp:Zaha Hadid Architects, Londen / Mayer-B?hrle FreieArchitekten BDA, L?rrachadviseurs constructies:Adams Kara Taylor, Londen / Tokarz Freirichs Leipold,Hannoveraannemer ruwbouw:Heitkamp, Glindebekistingen:Doka Interieur van Phaeno: licht,ruimtelijk en overzichtelijk