Samenwerken aan schoonbeton2201476Na diverse publicaties [3,4,5] over schoonbeton voorzagCUR100 uit 2004 in een duidelijke behoefte, namelijk heteenduidig omschrijven en beoordelen van de esthetische kwali-teit van betonoppervlakten. Met specifieke eisen en meetbarecriteria, ook voor de uitvoering van schoonbeton, wordt eenbeter eindresultaat verkregen. CUR100 was mede bedoeld omde dialoog tussen ontwerpers en uitvoerende partijen te verbe-teren. Zie ook het artikel uit 2004; `Is schoon beton aan tebevelen?' [6].Samenwerkenaan schoonbetonDe introductie van CUR-Aanbeveling 100 `Schoonbeton' in 2004 (CUR100 [1]) was voor veelbetonbedrijven een verrassing. Met name debijbehorende Grijsschaal Beton was een kleinerevolutie. `Beton produceren op een aangewezengrijstint? Nee toch?' Maar het werd `Ja toch!'. CUR100werd een begrip, hier geroemd en daar gevreesd.Grootste winst: discussies worden nu vooraf gevoerdin plaats van zinloos achteraf. Dit heeft zekerbijgedragen aan verhoging van de esthetischekwaliteit van beton. Maar de ervaring heeft ookgeleerd dat een herziening nodig is om producentente vrijwaren van onredelijke eisen die wel de prijsopdrijven, maar de kwaliteit niet altijd positiefbe?nvloeden. En om een slag te maken in deafstemming tussen de verschillende partijen, wat bijde realisatie van schoonbeton essentieel is.CUR-Aanbeveling 100 ? Schoonbeton herzienVoorschriftencommissieVanaf 2011 is gewerkt aan de herziening door de voorschriften-commissie 93"Herziening CUR-Aanbeveling schoonbeton". Ophet moment van publicatie van deze Aanbeveling was dezecommissie als volgt samengesteld: J.H.M. Oude Kempers (voor-zitter), ir. C.A. van der Steen (secretaris en rapporteur), ing. J.M.Eikelenboom, ing. J. de Goede, J. Heuveling, ir. R.N.J. Huijben, ing.J.H. K?hne, ing. A. Memelink, ir. F. Segaar, ing. M.R. van der Wolf,ing. Th. van Wolfswinkel, R. van Zutven, drs. E. Vega (co?rdinator).Samenwerken aan schoonbeton 22014 77een hoge vierkantemeterprijs kan hier vaak nog op wordengestuurd. Maar bij een groot utiliteitsbouwproject, waar deplanning vaak onder druk staat, is dit veel moeilijker.Toch zijn met CUR100 ook veel mooie projecten gerealiseerd(foto 1 en 2). Voorwaarde voor resultaat is dat er wordt samen-gewerkt. Essentieel is dat het eindbeeld niet uit het oog wordtverloren. De ambitie van de architect wordt met CUR100omgezet in een concreet eisenpakket. Maar er moet ruimteblijven voor discussie over detailinvulling en maakbaarheid. Deaannemer kan met zijn leveranciers een deskundige inbrengleveren op het gebied van kwaliteit en uitvoering. In het gevalvan schoonbeton betekent dit dat er vaak een extra stapje moetworden gezet. Door ruimte te laten voor elkaars inbrengontstaat ruimte voor win-winsituaties, waarbij de ambities vande architect haalbaar blijken te zijn.Bij de herziening van CUR100 is met bovengenoemde aspectenernstig rekening gehouden. Zo besteedt de nieuwe aanbevelingveel aandacht aan communicatie en co?rdinatie.Wat is er gewijzigd?Bij het herzien van de CUR100 is gebruikgemaakt van de erva-ringen die sinds 2004 met de Aanbeveling zijn opgedaan. Debelangrijkste wijzigingen worden hier toegelicht.11 De in prefabbeton uitge-voerde Parkepergola in hetM?ximapark in Utrecht isgerealiseerd met behulpvan CUR-Aanbeveling 100foto: West 82 Ook bij Villa Waalre isCUR100 toegepast voorhet specificeren en uitvoe-ren van het werkfoto: Kim ZwartsWaarom een herziening?In de praktijk bleek de vankrachtverklaring van CUR100 inbestekken enigszins te wringen. De dialoog tussen architectenen aannemers/producenten was nog niet altijd optimaal. Gene-rieke toepassing van CUR100 leidde vaak tot detaildiscussiesover haalbaarheid en maakbaarheid, waarmee het einddoel uithet oog werd verloren. De toepassing van de aanbeveling incontracten werd vaak ter discussie gesteld, met als bezuinigingde switch van schoonbeton naar `gewoon' beton tot gevolg.CUR100 werd niet overal met open armen ontvangen, wat teverklaren is vanuit de volgende aspecten.Rammelende contractenVeel contracten bevatten een onvolledige omschrijving vanschoonbeton, bestaande uit een oppervlakteklasse B1 of B2zonder verdere specificatie. Anders gezegd: schoonbeton wordtwel gewenst, maar niet specifiek gevraagd. De uitvoerendepartijen hebben onvoldoende basis om zorgvuldig te calculerenen zullen in concurrentie altijd de ondergrens opzoeken (enzich daarmee risico's op de hals halen).Beoordelen op regels, koudwatervreesBij veel aannemers of producenten roept CUR100 weerstandop. Dit wordt niet alleen veroorzaakt door het behoudendekarakter van de bouwsector. Aannemers en leveranciers lopen,naar de letter van CUR100, relatief grote risico's. De in CUR100gestelde eisen zijn relatief zwaar, zeker als in aanmerking wordtgenomen dat op bepaalde aspecten geen succes is gegaran-deerd. Er worden weinig werken gerealiseerd die volledigvoldoen aan alle eisen van CUR100.Ruwbouw = afbouwEen belangrijk aspect bij schoonbeton is het aandachtsniveauin de uitvoering. Juist omdat ruwbouw meteen het eindresul-taat vormt en er geen verdere afwerking (stuc o.i.d.) wordttoegepast, zijn vakmanschap en zorgvuldige aandacht tot in hetdetail vereist. Zeker bij in het werk gestort beton blijft de handzichtbaar van de man of vrouw die het maakt. Bij een villa metCUR-Aanbeveling 100CUR100, voluit`CUR-Aanbeveling100 Schoonbeton - specificatie,uitvoering en beoordeling van betonoppervlak-ken', waaraan esthetische eisen worden gesteld, isbeschikbaar op www.cur-aanbevelingen.nl. Speci-aal voor Cementabonnees is deze ook gratistoegankelijk op www.cementonline.nl.2ing. theo vanwolfswinkelABTing. Hans k?hneCement&BetonCentrumSamenwerken aan schoonbeton2201478Voor de feitelijke start van de uitvoering moet het werkplanzijn goedgekeurd door de schoonbetonco?rdinator. Eenmodel-werkplan is beschikbaar als gratis download opwww.cementenbeton.nl, inclusief keuringsformulieren.BeoordelingsklassenEr is meer aandacht voor het specificeren van de wensen. Deprojectspecificatie heeft voorin de aanbeveling een prominen-tere plek gekregen. Als basis voor de projectspecificatie geldende beoordelingsklassen B1 en B2, waarbij duidelijker onder-scheid is gemaakt tussen altijd en optioneel op te nemen eisen.De verschillende aspecten zijn daarbij verder uitgewerkt.Met de nieuwe aanbeveling gelden de beoordelingsklassen B1en B2 expliciet en uitsluitend voor glad, grijs beton. B1 is destandaardeis voor in het werk gestort ?n geprefabriceerdschoonbeton. De criteria voor B2 zijn strenger en zijn alleenhaalbaar bij geprefabriceerd beton.Schoonbetonco?rdinatorBij de realisatie van schoonbeton is kennis van materiaal enuitvoering essentieel, maar ook het bij elkaar brengen van deverschillende belangen. In de nieuwe CUR100 wordt aanbevo-len altijd een co?rdinator schoonbetonwerk aan te stellen,zowel in het voortraject als tijdens de uitvoering. Dit hoeft nietper se dezelfde persoon te zijn. Deze co?rdinator bewaakt deinformatieverstrekking tussen de verschillende partijen en kanontwerp- en uitvoeringsaspecten aan elkaar koppelen. De co?r-dinatie start bij het opstellen van de specificatie, waarmee indi-rect ook de kwaliteit van de contracten zal verbeteren. In deuitvoering speelt de co?rdinator een rol in de beoordeling vanwerkplannen, proefstukken en gerealiseerd werk.Werkplan schoonbetonIn het verlengde van de co?rdinatie van schoonbeton, heeft hetwerkplan schoonbeton een andere plek in de aanbevelinggekregen. Tevens is de inhoud van het werkplan uitgewerkt.Tabel 1 Overzicht van aantal belangrijke wijzigingen voor de boordelingsklassen B1 en B2CUR100:2013 CUR100:2004B1 B2 B1 B2beoordelingsaspect civiel niet-civielmaatafwijking bekist oppervlakplaatnaden 2 mm 2 mm 1 mm 1 mm 1 mmelementnaden 3 mm 2 mm 1 mm 2 mm 1 mmbramen bij naden 3 mm 2 mm 1 mm 2 mm 1 mmvlakheid klein oppervlak 2 mm 2 mm 2 mm 1 mm 1 mmvlakheid groot oppervlak 7 mm 5 mm 2 mm 5 mm 2 mmbetonoppervlakvariatie in grijstint binnen 3 opeenvolgende schalen binnen 2 opeenvol-gende schalenten hoogste 2 schaal-delen verschilten hoogste ??nschaaldeel verschilkleur niet opgenomen, is klasse B9luchtbellen, grindnesten en zandstrepen niet gewijzigdkalkstrepen niet zichtbaar op 5 m afstand niet zichtbaar op 5 m niet toegestaan niet toegestaanbetonverwerkingvulling aansluitingen, naden en hoeken ten minste 98% 100% ten minste 95% 100%aftekeningen stortonderbrekingen, stortfront niet zichtbaar op 5 m afstand niet zichtbaar op 5 m niet acceptabel niet acceptabelonvolkomenhedenvlekken niet zichtbaar op 5 m afstand niet zichtbaar op 5 m niet acceptabel niet acceptabelroeststrepen, roestvlekken door pyriet,aftekening roeststrepen door wapeningniet gewijzigdaftekening wapening, oplegmateriaal enafstandhouders.niet zichtbaar op 5 m afstand niet zichtbaar op 5 m niet acceptabel niet acceptabelaftekening reparaties niet gewijzigd(niet geplande) scheuren geen eis 0,2 mm 0,1 mm 0,1 mm 0,1 mmvoegen bij geprefabriceerd betonvoegwijdtevariatie loodrecht op vlak geen eisen wisseling 6 mm,bij 10% 6 mmten hoogste 25% ten hoogste 25%voegwijdtevariatie evenwijdig aan vlak geen eisen +/- 5mm,voegverloop 5mmten hoogste 30% ten hoogste 30%Samenwerken aan schoonbeton 22014 793 Voorbeelden B9Adviezen voor toepassing van schoonbetonMet de beschreven wijzigingen vormt de nieuwe CUR100 eengoede basis voor de specificatie, uitvoering en beoordeling vanschoonbeton. In de adviespraktijk van ABT is wat dat betreft deafgelopen jaren veel expertise opgebouwd. Deze praktischbruikbare kennis wordt graag gedeeld met vakgenoten.1. Start met volledig uitgewerkte en realistischeprojectspecificatieDe in de aanbeveling opgenomen beoordelingsaspectenvormen een uitstekend vertrekpunt, met de in bijlage F opge-nomen checklist. Een projectspecificatie moet volledig zijn,maar moet niet overvragen. Niet al het beton in het zicht is perdefinitie schoonbeton (een parkeergarage is geen museum).En niet alle eisen uit de aanbeveling zijn altijd relevant. Bij teschilderen beton is de vlakheid erg belangrijk, maar spelenkleurverschillen geen rol. Een pragmatische opstelling metkennis van zaken kan veel discussies voorkomen.In hoeverre de uitvoeringsmethode moet worden voorgeschre-ven, is een spanningsveld in traditionele contracten. Striktgenomen valt dit onder de verantwoordelijkheid of vrijheid vande aannemer. Als voorbeeld: een prefab wand met aan tweezijden oppervlakteklasse B2 kan bijna niet anders dan staandVoor civieltechnische bouwwerken, die vaak op afstand en metsnelheid worden gepasseerd, zijn in beoordelingsklasse B1afzonderlijke eisen voor vlakheid en scheurvorming opgeno-men. De vlakheidseisen zijn minder streng en vanuit estheti-sche aspecten worden er geen eisen aan scheurvorming gesteld(uiteraard wel vanuit duurzaamheid). Een overzicht van eenaantal belangrijke wijzigingen voor de boordelingsklassen B1en B2 staat in tabel 1.Naast de beoordelingsklassen B1 en B2, is de nieuwe beoorde-lingsklasse B9 ge?ntroduceerd. Deze wordt toegepast als er ietsanders wordt gevraagd dan glad, grijs beton (foto 3a en 3b). Ditkan bijvoorbeeld een betonoppervlak met een textuur zijn,zowel in het werk gestort als geprefabriceerd. Tot een opper-vlakteklasse B9 behoort ook een op B1 of B2 gelijkend beton,waarbij op ??n of meer aspecten wordt afgeweken van de `stan-daard' specificaties voor deze klassen. Dit kan gaan om afwij-kingen in vlakheid, maar bijvoorbeeld ook om gepolijst ofgekleurd beton. Niet-bekiste oppervlakten vallen ook onderklasse B9.In een volgende editie van Betoniek Vakblad zal aandachtworden besteed aan de specificatie van betonoppervlaktes.GrijsschaalDaarnaast is de CUR-grijsschaal beton gewijzigd en is hetgebruik ervan verduidelijkt. De grijsschaal is bedoeld voor hetbeoordelen van tintverschillen binnen een gerealiseerd beton-oppervlak (foto 5). Voor de oppervlakteklassen B1 en B2 is debandbreedte voor het tintverschil vastgelegd. Deze bandbreedtegeldt nu ook binnen een element of bouwdeel, in afwijking vande CUR-Aanbeveling uit 2004.Tevens zijn er twee lichtere kleuren toegevoegd en zijn dedonkerste drie grijstinten weggelaten. Dit is enerzijds ingege-ven door de wens van veel architecten om met zeer licht of witbeton te werken, anderzijds door de moeilijkheidsgraad van hetmaken van antraciet beton zonder aftekening van kalkuitbloei.Er is gebruikgemaakt van Romeinse cijfers om het onderscheidmet de oude CUR-grijsschaal duidelijk te maken. Bij de realisa-tie van schoonbeton moet rekening worden gehouden met hetfeit dat de grijstinten II t.m. VI met de gebruikelijke bindmid-delen en vulstoffen kunnen worden gerealiseerd, I niet.Informatieve bijlagesTen opzichte van de vorige CUR100 is een aantal informatievebijlages toegevoegd. Dit betreft onder andere toelichtingen opbekistingssystemen of invloedsfactoren op uiterlijk en grijstint.In bijlage G is de aanduiding van oppervlakten met tekenaf-spraken opgenomen, waarmee handvatten worden gegevenvoor de specificatie van prefab beton met een oppervlakafwer-king.3a3bSamenwerken aan schoonbeton2201480opdrachtgeverontwerpfaseprojectspecificatie/bestekarchitectconstructeuradviseurbekisting/ malbetonmortelafwerkingfabrikantmontageopdrachtnemeruitvoeringsfasewerkplanco?rdinatieschoonbetonwerkanalyse schoonbeton opleveringco?rdinatorontwerpfaseco?rdinatoruitvoerings-faseprefabterplaatseschakeringen' ontstaan. Stel binnen de bandbreedte die ontstaatniet alleen de streefwaarde, maar ook de boven- en ondergrensvast op basis van de projectspecificatie.Indien met meerdere leveranciers wordt gewerkt, kan dit bete-kenen dat er meerdere monsters en proefstukken moetenworden beoordeeld. Ook als dit niet wordt gevraagd, geeft ditgelegenheid vooraf bij te sturen.Bij in het werk gestort beton is het van belang om de verwerk-baarheid van het mengsel vooraf te kennen. Ook daarvoor kaneen representatief proefstuk worden gebruikt. Denk bijvoor-beeld aan de toepassing van (vaak minder ronde) natuursteenals toeslagmateriaal.4. Communiceer over (on)mogelijkhedenIn het productieproces van prefab beton is veel gestandaardi-seerd; toepassing van schoonbeton betekent een afwijking vandit productieproces. Denk hierbij bijvoorbeeld aan momentvan ontkisten of de opslag van de elementen op het tasveld.Bij in het werk gestort beton spelen andere aspecten. De esthe-tische kwaliteit van het beton wordt in hoge mate bepaald doorde bekisting, die voldoende stijf en dicht moet zijn met eenuitgekiende detaillering ter plaatse van de stortnaden. Daar-naast spelen verwerkbaarheid, weersomstandigheden en nabe-handeling een grote rol. Na het verschijnen van CUR100 in2004 is door VOBN (voorheen Gietbouwcentrum) de publica-tie `Uitvoering Schoon Beton' uitgebracht [7]. Deze is nogsteeds de moeite waard.Zowel bij prefab als in het werk gestort beton, moet schade inde bouwperiode zo veel mogelijk worden beperkt door hetaanbrengen van bescherming. Een ander specifiek aandachts-punt voor beide betonsoorten is de maatvoeringstolerantie. Devigerende normen gaan uit van toleranties op `ruwbouw'-niveau, en lopen achter ten opzichte van de huidige stand vande techniek. Dit kan bij schoonbeton tot relatief grote afwijkin-gen leiden. Geadviseerd wordt in de specificatie al van anderetoleranties uit te gaan.5. Durf te herstellenBij toepassing van schoonbeton moet het eindresultaat vrijwelaltijd esthetisch worden afgewerkt. Uiteraard moeten schadesen afwijkingen worden voorkomen, maar in de praktijk zullendeze toch lokaal voorkomen. Er zijn goede hersteltechniekenbeschikbaar zoals het inwassen of poetsen van het oppervlak.Ook met schuren van het oppervlak kan vaak al veel wordenbereikt. Een ander alternatief is het lazuren van het oppervlak.Door het toepassen van een impregnerende coating metpigmenttoevoeging worden oppervlakteafwijkingen geneutrali-seerd, met behoud van de specifieke betonuitstraling. Ookhierbij geldt: maak proefstukken. Zeker bij esthetisch herstel isde rol van de `man die het maakt' groot. In gesprek gaan isbeter dan het voorschrijven van een uitvoeringsmethode.worden gestort. Dit vraagt een extra inspanning van de leve-rancier, waarmee bij de inschrijving rekening moet wordengehouden.Geadviseerd wordt bij de aanbesteding referentiemonsters of-projecten aan te wijzen, zeker bij gekleurd beton of beton meteen nabewerking van het oppervlak. De benodigde pigmentenkunnen wel worden omschreven, maar de toepassing hiervangeeft niet altijd hetzelfde resultaat. Dan kan altijd wordenteruggevallen op de referentie.2. Geef schoonbeton specifieke plek in hetuitvoeringsprocesMet de aanstelling van een co?rdinator schoonbetonwerk krijgtschoonbeton de specifieke plek in het uitvoeringsproces die hetnodig heeft. Onder zijn leiding wordt vanaf de start van deuitvoering een overleg schoonbeton gehouden. In het eersteoverleg kan het ontwerpteam, met name de architect, zijngedachte over schoonbeton overbrengen. In dit eerste overlegwordt ook de projectspecificatie doorgenomen, zodat voor deaannemer duidelijk wordt waar de zwaartepunten in de uitvoe-ring liggen. Behalve aannemer, adviseurs en architect nemenhier ook de onderaannemers en leveranciers aan deel, zodattechnische kennis direct aan elkaar wordt gekoppeld en benut.Dit vormt de basis voor het werkplan schoonbeton.3. Maak proefstukkenBeton zal nooit een volledig egaal oppervlak hebben en is nietop basis van ??n proeftegel te beoordelen. Ga dus uit van meer-dere proefstukken met voldoende afmeting zodat ook `kleur-4Samenwerken aan schoonbeton 22014 81IIIIIIIVVVIVII4 Relatie partijen en co?rdinator schoonbetonwerk5 De CUR-grijsschaal beton is een praktisch hulpmiddel voor specificatieen beoordeling van de grijstint van een schoonbetonoppervlakTot slotMet de herziening van CUR100 is opnieuw een belangrijke stapvoorwaarts gezet. Vanaf nu hoeven de contracten op dit puntnooit meer te `rammelen'. Er is ingezet op het verbeteren vanafstemming en co?rdinatie tussen de verschillende partijen,zodat aannemer en producent weten wat de verwachtingen vande bouwdirectie zijn.Vanaf heden werken we samen aan schoonbeton. Hierbijmoeten we het belang van inhoudelijke kennis en vakmanschapniet uit het oog verliezen. Zonder deze aspecten, die feitelijk debasisrandvoorwaarden voor een gezonde bouwcultuur vormen,zal CUR100 een papieren document blijven. Maar met kennis,vakmanschap en aandacht zal er nog veel prachtig schoonbetonworden gerealiseerd. literatuur1 CUR-Aanbeveling 100: Schoonbeton. 2004.2 CUR-Aanbeveling 100 (tweede, herziene uitgave): Schoonbeton -specificatie, uitvoering en beoordeling van betonoppervlakkenwaaraan esthetische eisen worden gesteld. 2013.3 Schoon beton - Verschijningsvormen en keuringscriteria. VerenigingNederlandse Cementindustrie (VNC) i.s.m. STUTECH, mei 1990.4 Schoon beton... mooi werk - Leidraad voor projectspecificaties,uitvoering en beoordeling. Stichting ENCI Media, november 2001.5 Beeld Schoon Beton. Stichting ENCI Media, 2005.6 Oude Kempers, J.H.M., Is schoon beton aan te bevelen? Cement 2004/4.7 Uitvoering Schoon Beton ? Gietbouw in de architectuur. VOBN/Giet-bouwcentrum i.s.m. Cement&BetonCentrum, 2008.6. Ontwerp vanuit onderhoudbaarheidBij een goede uitvoering heeft beton een lange levensduur,zeker tot honderd jaar. Toch heeft beton niet dat imago als hetgaat om onderhoud en beheer. Vaak gaat het in die gevallen ombijvoorbeeld groene aanslag en vervuiling.Het betonoppervlak moet niet alleen op de dag van opleveringmooi zijn. Ontwerp daarom vanuit onderhoudbaarheid. Welkeoppervlaktestructuur wordt toegepast, hoe is de expositie aanweer, wind, stof, afwatering en dergelijke? Er kan wordengekozen voor een gelijkmatige vervuiling, maar beter is hethemelwater met een effectieve detaillering zo te sturen dat ditgeen leksporen en dergelijke veroorzaakt. Idealiter wordt er opbeton geen oppervlaktebehandeling toegepast, omdat betonzelf een lange levensduur heeft. Oppervlaktebehandelingbrengt ook extra onderhoud met zich mee, maar impregne-rende of hydrofoberende coatings kunnen de levensduur welverlengen.Meer informatieDe genoemde, eerder verschenen Cement-artikelen zijn te raadplegen op www.cement-online.nl. De publicatie`Uitvoering Schoon Beton'is beschikbaarop www.vobn.nl. Binnenkort wordt een model-werkplan Schoon-beton als gratis download aangeboden op www.cementenbeton.nl.5