Beton is in Japan een alternatief.Waar hout het meest gebruikte bouwmateriaal is - verge-lijkbaar met baksteen in Nederland - is beton een be-wuste, vanzelfsprekende keuze. Ter plaatse gestort betonis zelfs populair ? ook bij het grote publiek ? wat zondermeer de verdienste is van Tadao Ando. Zijn betonnenwanden zijn gewoon `BIG'. Ter plaatse gestort betonheeft de moderne Japanse architectuur in zekere zingematerialiseerd; het wordt in feite altijd geassocieerdmet innovaties.Hoewel in de Japanse architectuurwereld staal nogaltijd enorm populair is, wordt beton steeds belang-rijker, omdat dit materiaal een alternatieve architec-tonische expressie mogelijk maakt. Een expressiedie alleen in een goed architectonisch ontwerp kanworden bereikt. Net als de kledingmode, kent dearchitectuur twee ontwerpcategorie?n: confectie enmaatwerk.Prefab systemen voor woningbouw, zoals Sekisui,maken flexibele combinaties mogelijk van min ofmeer standaard-elementen: confectie dus, waarmeeaan de grote vraag naar particuliere woningen metindividueel karakter kan worden voldaan. Het gaathieromeentoepassingvaneenlichtbeton,datlichteris dan water. Maar de werkelijk unieke woningenmet een artistiek niveau ? het maatwerk ? zijn enblijven het domein van architecten.G e s c h i e d e n i sIn hun opleiding maken Japanse architectuur-studenten op een gezellige manier kennis met gewa-pend beton. Ze leren over de geschiedenis ? de ont-dekking in Frankrijk door tuinman Monier, diehet toepaste in een plantenbak ? en de techniek ? deovereenkomst in thermische uitzetting van staal,glas en beton ? en worden geconfronteerd metenkele belangrijke projecten als August Perret'skerkgebouw in Parijs en het Tokyo Olympic Gym-nasium van Kenzo Tange. Geschiedenis? Het lijkteen enigszins na?eve benadering, maar er valt meerte vertellen.Voor de oorlog werd beton in Japan vaak ongewa-pendtoegepast,heelopmerkelijkinditlandvanaard-bevingen. Beton werd min of meer als een nieuw, entegelijk mythologisch materiaal beschouwd. Hetbouwsysteem wordt in de volksmond in JapanA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 8 51001 NACHTEN VERHALEN VANYushi Uehara, architect, AmsterdamALTERNATIEF BETONKoshino-huisDit is het huis waardoorTadao Ando wereldberoemdis geworden. Toen hij nogmaar net als architect wasbegonnen, zag hij op zijnreizen over de hele wereldtalloze gebouwen. De vanhem bekende architectoni-sche voorbeelden vormeneen synthese van dezemeesterwerken zoals hijzich die herinnerde.Inspirerende integratie vanelementen en een Japanseuitstraling zijn het geheimvan zijn populariteit.De stevigheid van het betonlegt een link naar deWesterse stenen architec-tuur, terwijl de gevoelig-heid van het bouwwerknaar zijn Japanse achter-grond verwijst.foto's: Shinkenchiku-sha`Rahmen' genoemd, een soort kubus `Vierendeel-systeem', waarbij elk veld gevuld is met betonnenmuren.Een voorbeeld is het Dojunkai woningbouwprojectinHarajuku,Tokyo.Nuisditeenheelpopulairewijk,waar het beton door weelderige begroeiing aan hetoog is onttrokken. Bij de bouw waren er problemenmet de homogeniteit van het betonmengsel. Er wassprake van vrij veel niet-gehydrateerd cement. In hetongewapend beton ontstond veel scheurvorming.In de loop der jaren is op veel plaatsen het niet-gehydrateerde cement in combinatie met regen-water alsnog gaan reageren, zelfs zodanig dat lekka-ges door scheuren werden gedicht. In de pers werddit zelfhelend vermogen van beton verheven tot eenmythe.De snelle opgang van ter plaatse gestort beton in dejaren `70 en `80 had het karakter van een wonder-middel. In beton zag de architect een innovatiefimago, met de potentie van vormvrijheid. Met hetgebruik van beton liet de architect onuitwisbaresporen achter: geen beperking van standaardmaten,bewijs van een eigen smaak en identiteit van deopdrachtgever, koel, uniek. Ook het bewijs van eenkwaliteitssysteem in bouwen.In de jaren `80 experimenteerden veel architectenmet de mogelijkheid dynamische vormen te reali-seren. Sommigen appelleerden daarbij aan brutekracht, als een locomotief; anderen refereerden heelextreem aan de moederschoot, de bron van al hetleven.DesterkepositievanbetonindeJapansebouwmarktis vooral gevestigd in de jaren `80, tijdens de `bubbleeconomy'. Nadien hebben bijzondere en kostbarebetonsoorten niet de belofte waargemaakt die ze inzich leken te hebben. Hogesterktebeton is bijvoor-beeld in principe een innovatie met grote potentie;de hoge prijs heeft evenwel een doorbraak verhin-derd. Als hogesterktebeton ook voor `gewone' toe-passingen betaalbaar zou zijn, zouden er ongetwij-feld nieuwe architectonische prestaties mee zijnbehaald, zeker gezien de enorme competitie metstaal als bouwmateriaal.Ook prefab beton heeft vanwege de hoge kostprijseen luxe imago, en blijft voorbehouden aan meerexclusieve toepassingen.B e t o n o p p e r v l a kNaast uitgebreide onderzoekprogramma's naar deconstructieve eigenschappen van beton, zijn inJapan ook de esthetische kwaliteiten onderwerp vanonderzoek en ontwikkeling. Een voorbeeld is deafwerking van betonoppervlakken. Zoals natuur-steen op vele manieren wordt bewerkt, zijn er ooktalloze technieken om decoraties te maken in dehuid van beton. Met verschillende technieken wordtaansluiting gezocht bij de traditionele beleving vanmaterialen. Onder de verzamelnaam `Hatsuri', eenalgemeen Japans begrip voor bewerkingen zoalsboucharderen, zijn technieken ontwikkeld ombetonoppervlakken meer tactiliteit te geven.Het stadhuis van Kagawa, ontworpen door KenzoTange, is een zeer bekend project, als een voorbeeldA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 86Yoyoghi Olympischzwembad engymnastiekzaalHet bekendste openbaregebouw ontworpen doorKenzo Tange ? de man ach-ter de Moderne JapanseArchitectuur. Hij heeft zichhierbij laten inspirerendoor verschillende discipli-nes. Wiskunde was deinspiratie voor de geome-trie van het dak, kunst voorde plastische vormgeving.Samen vormen zij de sleuteltot het succes van hetgebouw, dat een symbool isgeworden voor het tijdperk? concretisering vanidee?n, vrijheid, dynamiek,vooruitgang, betrouwbaar-heid, intelligentie... Is ditdan wellicht de ultiemevoldoening die architectuurkan bewerkstelligen?Het is nagenoeg het enigegebouw uit deze moderneperiode dat nog staat.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 8 7TandartsenkliniekDe schok van de jaren '80, het begin van de metaforische discussies, de mythologie?n van de Franse semioloog Roland Barthes. Shin Takamatsu tracht een onver-getelijke indruk te cre?ren door de illusie van beweging. Hij introduceerde persoonlijkheid in de `universele' architectuur, als kenmerk van het postmodernisti-sche tijdperk. In zijn werken schopt Takamatsu voortdurend tegen het Westerse concept van architectuur. Hij is verantwoordelijk voor een groot aantal hybrideobjecten op het raakvlak van architectuur en moderne apparatuur. Dit werk is wellicht het meest provocerende voorbeeld van al zijn postmodernistische werken.van moderne architectuur waarin de traditie op-nieuw is ge?nterpreteerd. Hatsuri is hierin plaatse-lijk toegepast, in een verticaal patroon op ter plaatsegestort schoon beton. Het effect daarvan is letterlijken figuurlijk haarscherp. Het scherpe, brosse karak-ter is zo sterk, dat de beroemde Amerikaanse archi-tectPaulRudolfspeciaalnaarJapankwamomtezienwat het geheim van dit betonoppervlak was. Volgenshem lag het geheim in de betonsamenstelling: inplaats van riviergrind was gebroken graniet toe-gepast. Door de mechanische bewerking van hetoppervlak kwamen de breukvlakken aan het licht.Ook andere architecten hebben ge?xperimenteerdmet de betonsamenstelling om speciale effecten inhet betonoppervlak te bereiken. Nakamura bijvoor-beeld mengde poeders van slak en as in het betonom het een gevoeliger uiterlijk te geven. Jun Aoki,elders in dit nummer geportretteerd als supervisorvan de Blitz Beton Workshop (blz. 83), gebruiktgemalen en gebrande schelpen als toeslagmateriaal.Verder wordt menigmaal gebruikgemaakt van in-novatieve bekistingstechnieken. Bijvoorbeeld ArataIsozaki, een van de meest prominente Japanse archi-tecten.ZijnrecentgebouwdebibliotheekinOoitatelthonderd kolommen. Het betonoppervlak van dekolommen is letterlijk hoogglanzend, als spiegels.Isozaki liet polycarbonaat plaatmateriaal gebruikenvoor de mallen. Inmiddels is deze techniek populairbij jonge Japanse architecten en wordt het dikwijlstoegepast als alternatief voor beglazing.Een ander interessant voorbeeld betreft de `fine-face'-zuilen van de Rijksdag in Berlijn, ontworpendoor Sir Norman Foster & Partners. Deze zuilenbestaanuitmetstaalgewapendebetonnenpijpendieeruit zien als gewone rioolbuizen of soortgelijkebetonnen elektriciteitspalen die je veel ziet in Japan.De architect gebruikte voor de zuilen een ongeveer25 meter hoge bekisting van fijn gepolijst staal enA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 88Ainu Memorial Hall,vogelvluchtperspectiefIn de jaren '80 bevond deJapanse architectuur zichmidden in het postmoder-nisme. Het was voor KikoMozuna, de architect vandit gebouw, de uitdagingom de essentie van hetleven via betonnen archi-tectuur tot uitdrukking tebrengen. De twee illustra-ties geven totaal verschil-lende beelden van hoe zijnarchitectuur kan zijn.Mozuna probeerde zijnboodschap over de zin vanhet leven in zijn architec-tuur tot uiting te latenkomen. Voor hem wasarchitectuur als onderdakeen metafoor voor demoeder, de bron van al hetleven. Dit project werdgebouwd voor de Ainu,een etnische groepering inJapan.Ainu Memorial Hall,interieurHet interieur van hetgebouw laat het duidelijkstzien wat de architect ingedachten had. De reeksgewelfde muren staan sym-bool voor de baarmoeder.Het gebruik van ter plaatsegestort beton onderschrijfthet symbolische architecto-nische systeem.Tegelijkertijd was het ideeom de zin van het levendoor middel van betonnenarchitectuur te portrette-ren een uniek kenmerk vande periode. Het misbruikvan beton als materiaalvoor dit gebouw brachtgeen heftige discussie opgang. Integendeel, hetpubliek begreep het ideevan Mozuna perfect; hijwerd een van de bekendstearchitecten uit die tijd inJapan.noemde dit `fine-face'. De zuilen zijn onder het doorDuitse politici ingestelde Treuhand-systeem in hetvoormalige Oost-Duitsland geproduceerd. Ik worddoor dit verhaal nieuwsgierig naar de manier waaropde architect de techniek toepast. Twaalf rioolbuizenom de glazen koepel van de Rijksdag te ondersteu-nen? Ik heb ze gezien. Het zijn net stokoude ceders,maar zo glad als een babyhuid.A a r d b e v i n g s b e s t e n d i g c o n s t r u e r e nJapan ligt in een aardbevingszone, dus dit ontwerp-aspect krijgt veruit de meeste aandacht. Bouwfysicavolgt daarna op afstand, ook al gezien het redelijkgematigd klimaat. Voor aardbevingsbestandheid ishet eigen gewicht van een constructie namelijk eenwezenlijke factor. De massa van beton, zo gunstigvoor het thermisch gedrag van een gebouw, is daneen nadeel. Er schijnt in Japan een huis van 150 m2te zijn dat ongeveer 400 ton weegt. Ter vergelijking:een volledig beladen Boeing 747 weegt maar 340 ton.Met betrekking tot aardbevingsbestendig bouwen iser het laatste decennium zeer veel belangstellingvoor lichtbeton.De toepassing van betonnen structuren was hetbegin van het onderzoek naar optimaal aardbevings-bestendig bouwen. Spoedig bracht het Japansestreven naar perfectie een belangrijke kwaliteitsver-betering van het beton. Op zoek naar oplossingenkwamen Japanse en Amerikaanse ingenieurs metinnovaties in wapeningssystemen: combinaties vanring-, parallel- en langswapening.Het hoogste gebouw in volledig gewapend beton(RC) was aanvankelijk het 31 m hoge Kasumigaseki-gebouw.Bijeenveiligheidsfactor3vooraardbevings-belasting,leekdithetmaximum.Vervolgenswerdenstaal-betonconstructies ontworpen, massieve staal-profielen omhuld met en constructief samenwer-kend met gewapend beton, voor balken en kolom-men (SRC). Hiermee werd hoogbouw tot 100 mmogelijk in aardbevingsgevoelige gebieden. Voornog grotere hoogten viel de keuze toch weer op staal.Ove Arup Engineers, dat ook een vestiging heeft inJapan, heeft een radicale oplossing voorgesteld voorde stabiliteit van hoge gebouwen bij belastingen toteen kracht 7 op de schaal van Richter. Dit voorstelbehelst het gebruik van kolommen die elastisch opde fundering zijn vastgezet. Tijdens een aardbevingkunnen de kolommen bewegen om zo de dynami-sche krachten op te vangen.Diepgaande informatie over aarbevingsbestendigbouwen is elders in dit nummer te vinden (blz. 38).C o n s t r u c t i eOp constructief gebied zijn eveneens boeiende ont-wikkelingen te melden.Ingenieur Toshihiko Kimura, een vooraanstaandconstructeur die de principes van het bouwen methout bestudeerde en ze toepaste op beton, was degeestelijk vader van de constructiemethode waarbijuitwendige voorspansystemen zorgen voor de con-structieve samenwerking. Een goed voorbeeld inA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 8 9Toyonokuni LibraryDit is een van de recenteregebouwen van ArataIsosaki. Het heeft een vier-kante plattegrond, gevuldmet honderd zuilen in tienrijen van tien. Samen vor-men zij een enorme matrix,die een complexe, symboli-sche link met de architec-tuur uit het verleden legt.Isozaki is een van de meestverfijnde architecten vanJapan. Hij heeft bij KenzoTango aan de Universiteitvan Tokyo gestudeerd engewerkt. Hij was het breinachter de Osaka Expo van1970, waarvoor de Neder-landse architect CarelWeeber het NederlandsePaviljoen bouwde. Isozakiheeft vele gebouwen opzijn naam staan. De meestevroege voorbeelden zijn tevinden in Ooita, zijn ge-boorteplaats. In de vorm-geving van zijn gebouwenzijn vele verschillende ver-wijzingen te vinden naarhistorische gebeurtenissentot hedendaagse actuali-teit, van Michelangelo totRem Koolhaas. Je zou kun-nen zeggen dat zijn speelsehistorische zinspelingenaan de wieg stonden vanhet Japanse postmodernis-me in de architectuur.hoogwaardige constructies is de Saitama Universi-teit, ontworpen door architect Riken Yamamoto(zie blz. 34). Niet onvermeld mag blijven de op-komst van constructief lichtbeton, van belang vooraardbevingsbestendig bouwen. Hogesterkte-licht-beton zou wel eens een hoofdrol kunnen gaanspelen.Ten slotte zijn er diverse initiatieven en experimen-ten gebaseerd op lokale omstandigheden, zoals ophet noordelijke eiland Hokkaido, waar de winterslang en koud zijn, met veel sneeuw. IngenieurHanawa ontwikkelde het idee om sneeuw als malvoor een schaalconstructie te gebruiken. Het betonwerd simpel op de aangestampte sneeuw gestort;A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 810Akahiko MemorialHall, exterieurToyo Ito is een exponentvan de nieuwe generatie.In de VS en Europa is hij eenvan de meest geliefdeJapanse architecten. Na hetpostmodernisme richtte hijde zogenoemde `lite archi-tecture' op. Hij is tevenseen verdienstelijk leer-meester: zijn kantoor heeftverschillende jonge archi-tecten voortgebracht,onder wie Kazuyo Sejima.In de jaren '80 introduceer-de hij `wind' in het conceptvan architectonische vorm-geving. `Wind' werd verderdoor hem uitgewerkt tot`vervaging', de zoektochtnaar onze nieuwe rationali-teit. Dit gebouw is een inte-ressant voorbeeld, dat dezenieuwe tendens duidelijkweergeeft. De abstractevorm van het gebouw heeftniets te maken met destrikte geometrie, nochmet een of andere meta-forische figuur.Akahiko MemorialHall, interieurOp het eerste gezicht lijkthet een uiterst eenvoudiggebouw. Het gebouw ligtop de oevers van het Suwa-meer, dat de basis voor hetconcept vormt. De betonnenmuur is langs het meer ge-bogen. Het roestvrijstalendak is dubbel gewelfd ensteunt op een vloerhogeuitkragende muur. Het gro-te gat in het midden vanhet gebouw suggereert eenverlies aan stabiliteit. De be-glazing van de gevel wordtdoor Ito zelfs in dit deeldoorgetrokken. Het ge-bouw ontleent zijn stabili-teit aan een driedimensio-nale plaatconstructie. Deuitdagende doch geenszinsoverweldigende oplossingis een perfecte illustratievan het concept van de `litearchitecture'.waarlijk een even doelmatige als goedkope oplossingvoor het maken van vrije vormen.Een recente ontwikkeling is het `void-slab-system'.Kern van het systeem is het gebruik van dunwan-dige, roestvrijstalen buizen in ter plaatse gestortbeton. De basis hiervoor werd al gelegd in de jaren`60, door ingenieur Gengo Matsui. Holle doorsne-den zijn in Nederland vooral bekend van de kanaal-plaatvloeren; in Japan gaat het echter om een drie-dimensionale toepassing. Door samenwerking vanwanden en vloeren ontstaan kleinschalige vakwerk-constructies met grote stijfheid.Architect Toyo Ito is een groot voorstander van dezeconstructiemethode geworden. Hij was erdoor instaat grote uitkragingen te maken in wanden, terondersteuning van een stalen schaaldak voor eenmuseum langs het Suwa-meer. Ook Kazuyo Sejima,de grote naam van dit moment, is enthousiast.Het `void-slab-system' leidt tot constructies zonderzichtbare balken en consoles; alles is ge?ntegreerd invlakke platen voor wanden en vloeren.T e g e n g e s t e l d e b e w e g i n gTer afsluiting wil ik nog gewag maken van eengesprek dat ik onlangs had met constructeur Toshi-hiko Kimura. Hij meende dat de betonindustrie ineen merkwaardige ontwikkeling terecht wasgekomen. Dankzij de toepassing van moderne hulp-stoffen kan beton met een zeer lage water-cement-factor worden gemaakt, kan een zeer snelle sterkte-ontwikkeling worden gerealiseerd en kunnen hogeeindsterktes worden bereikt. Keerzijde is dat hetbetoneenbrosserkarakterkrijgt,waardoornogmeermet scheurvorming rekening zal moeten wordengehouden. En dat sluit niet goed aan bij de Japanseconstructeurspraktijk, waarin beton vrijwel uitslui-tend wordt berekend op aardbevingsbelastingen.Voor bouwfysische aspecten is er, vergeleken met deWest-Europese situatie, tot nu toe heel weinig aan-dacht.Kimura vertelde over een recent schadegeval aan eenbetonnen dakconstructie. Pas na zeven keer aan-brengen van bitumen dakbedekking kon de water-dichtheid worden gegarandeerd. In andere projectenmoesten metalen en keramische bekledingenworden aangebracht op betonwanden vanwegeonverwachte scheurvorming.Zulkeschadegevallenzijnvoorsommigearchitectenaanleiding geweest tot een tegengestelde beweging.Ze willen een soort historische ruwheid en imper-fectie zien in ter plaatse gestort beton. Zelfs promi-nente architecten, die al veel in beton hebben ge-bouwd, uiten een dergelijk nostalgisch gevoelen:terug naar de vroegere ruigheid van beton in plaatsvan de glimmende high-tech oppervlakken.Zo zien we een merkwaardige tegenstelling. In deJapanse technologie uit zich de cultuur van precisieen nauwgezetheid. Maar de ver doorgevoerde preci-sie in betonoppervlakken heeft een tegenreactieopgeroepen: de vraag naar een materiaalexpressievan ruwheid, onvolmaaktheid, imperfectie. Dezeomgekeerde beweging als een artistiek statementsluit aan bij de start van dit expos?: beton als alter-natief. sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pM a t e r i a l e ncement 2000 8 11Gifu Kitagata-appartementDie is het grootste gebouwdat is gemaakt doorSANAA, het kantoor van desterk in opkomst zijndeKazuyo Sejima enR. Nishizawa. Volgens ToyoIto heeft Sejima een geheelandere kijk op architectuurdan alle anderen. Voor haaris architectuur niet hetsymbool van macht, maarslechts een schematischeweergave van het dagelijk-se leven. Beton wordt hierals bouwmateriaal gebruiktom de tastbaarheid van hetgeheel weer te geven.Architectonisch gezien zijnde vele deuren, ramen, bal-kons en betonnen muren,die voor dit project zijnaangewend, alle evenbelangrijk. Met anderewoorden: de materialenzijn bevrijd van hun tradi-tionele betekenis.De manier waarop zij ruim-te inricht toont de po?zievan de architectuur.