I IARCHITECTONISCHONTWERP I IBETON IN HET STEDELIJKBEELD VAN TESSINP.L.Spits, redacteur Cement en ir.J.P.Thole, ArchitectenAssociatie Van Heumen +Thole, Zaltbommel,docent TU Eindhoven en Hogeschool der Kunsten; ArnhemIn Zwitserland wordt veel en goed gebruik gemaakt van beton in de bouw. Metname in Tessin valt een concentratie waar te nemen aan hoogwaardige eninteressante toepassingen van ter plaatse gestort beton en betonprodukten. Tessin iseen economisch welvarend gebied met veel toerisme en zowel in steden (Bellinzona,Locarno, Lugano, Ascona) als in dorpen zijn talrijke bouwwerken van bekendearchitecten te vinden.In dit artikel staat beton als bouwmateriaal in stedelijke omgevingen centraal. Debeeldende kwaliteit van het materiaal naast vanouds aanwezige bouwmaterialen alsnatuursteen, baksteen, pleisterlagen enz., is onderwerp van studie. Een bezoek aanTessin met als thema beton in .stedelijke omgevingen, vormt de basis van dit artikel.In Lugano heeft Antonio Antorini metGalfetti een tweetal opmerkelijkewoongebouwen in de vorm van dozengerealiseerd (foto 4 en 5).Het eerste gebouw telt 7 verdiepingenen bezit een praktisch vierkante platte-grond. De gevels zijn opgebouwd uitverdiepinghoge dragende geprefabri-AccentDoor een stroom van publikaties enprijsvraaginzendingen alsmede leerop-drachten aan architectuuropleidingen,werd Tessin bekend onder architectenen studenten: de 'Tessiner School' alstrekpleister voor studiereizen.De belangstelling gaat overwegend uitnaar vrijstaande objecten, zoals particu-liere woon-? en vakantiehuizen. DezeUnieke randvoorwaarden van presentatiefis voor het bedrijfofde in-een inspirerend landschap en stelling.een aangenaam subtropischklimaat, vormen al tientallen jaren een Met de volgende driedeling wordt hetideale basis voor opvallende gebouwen gebruik van beton, ter plaatse gestort ofwaarinbetonookalsvormgevend mate- in combinatie met andere materialen,riaal duidelijk aanwezig is. Architecten beschreven en ge?llustreerd, namelijk:als Mario Botta en Luigi Snozzi hebben 1. het stedelijke woongebouw;internationale bekendheid verworven, 2. zelfstandige gebouwen en voorzie-vooral met hun woonhuizen als mar- ningen;kante, eigenzinnige gebouwen. Vaak 3. stedelijke invullingen.zijnhetsterke conceptendiewordenge-kenmerktdoor eengedisciplineerd om- 1. Stedelijk woongebouw/villagaan met binnen- en buitenruimten en Als vrijstaande appartementengebou-een veelal geometrische hoofdvorm ~ wen is dit type internationaalveel voor-enerzijds sober (Snozzi), anderzijds mo- komend en als zodanig herkenbaar. Innumentaal (Botta) (foto 1). Het materiaal d b k d k Bellinzona heeft Aurelio Galfetti (1936)1. Een van e e en e wer en vanwaarmee dit alles gestalte krijgt is het Mario Botta: La Casa Rotonda een aantal 'urban villa's' gebouwd: eenb?ton brut (in het werk gestort) of ge~ (Morbio, 1985) ??nling- en een tweelinggebouw (foto's 2metselde betonblokken. l-.- ~ ~~~ -....J en 3). Daarbij is sprake van een geraffi-dragen in veel gevallen een onderzoe- neerde combinatievangrijs ofwitbetonkend en experimenteel karakterwaarbij met natuursteenbanden van contraste-het op z'n minst opmerkelijk is dat de rend wit ofgrijs/antraciet-kleurig mar~Tessiner architecten van hun opdracht- mer. Het afzonderlijke woongebouwgevers de 'ruimte' ktegen enkrijgenhun (Villa Portone) is in 1984/85 gebouwd,creaties gestalte te geven. hettweelinggebouw aan de Via Vincen-Langzamerhand valt een accentver- za dateert van 1987.schuiving waar te nemen naar meer De ter plaatse gestorte betonwandencomplexe, stedelijke opgaven/situaties, zijn naderhand 'verrijkt' met strokenop basis van onder meer prijsv'raagstu- marmer, die in uitgespaarde inkassin-dies die thans gerealiseerd zijn ofwor~ gen eenvoudigweg met specie zijn vast-den. gezet.Beton is daarbij duidelijk aanwezig indiverse stedelijke situaties. Ditsoort ste-delijke inpassingen met v?ak grote(openbare) gebouwen en een .sterkerenoodzaaktot representatie, brengenop-lossingen met zich mee waarbij vooralde vaak geraffineerde toepassing vanbeton in combinatie met andere mate-rialen als uitdrukking van een beeld, re~48 Cement 1989 nr. 3ceerdeelementenvanwitbeton meteendiagonale ribbelstructuur. Ook het an-dere appartementengebouw heeft wittebetonelementen in de gevels, met hori-zontale profilering.De begane grond herbergt in beide si-tuaties stedelijke voorzieningen in devorm van caf?'s en winkels; eenaantrek-kelijke extra functie van zo'n gebouw.Voor beide gebouwen geldt dat met infeite weinig elementen eenfraai ensterkbeeld is geschapen in eensomswatrom-melige stedelijke omgeving. De enigeverbijzondering van deze 'dozen' zijn detoegang-entreegebieden en de dakver-diepingen met terrassen, luifels enlichtetransparante overkappingen.4 Twee stedelijke woongebouwen met prefab gevelelementen; vierkanten endoorlopende strokenVermeldenswaard is tenslotte als voor-loper van het stedelijke vrijstaandeI-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~---~-~--i woongebouw, het appartementenge~2Villa Portone, de betongevel is bouwvanRobertoBianconi datin 1971/met stroken marmer ingelegd 72 in Bellinzona is gebouwd aan eenI-~~-~----~~-------~------~-~-~--l drukke invalsweg nabij het centrum.Hethoofdgebouwmeet7,20 x8,80 m enbestaat uit drie boven elkaar gelegenflats met op de begane grond een win-kel. Over de volle hoogte van het ge-bouw is aan ??n zijde een half-cilinder-vormig element aangebouwd waarinvoor elke flat een extra 'tuinkamer' isondergebracht. Ook het trappehuis is,aan de andere zijde gelegen, los gehou-denvanhetgebouw. Deplattegrondvanfiguur 6 maakt dit duidelijk.2. Zelfstandige gebouwen en voor-zieningenBellinzona kent een uitgebreid recrea-tiegebied, als park aangelegd, langs derivier de Ticino. Galfetti heeft daarineen aantal opmerkelijke recreatievevoorzieningen ontworpen, namelijkr--~----~~-~-----~-~~---~-~--~~-leen open luchtzwemcomplex (1970) eneen tenniscomplex. Toegevoegd zullen}----~-~-~--~--~--_r_----~~---~~~-~____lnog worden een ijshockeybaan en eenoverdekt zwembad.Het gehele gebied wordt door middelvan een bijna 400 meter lange voetgan-gersbrug 'aangehaakt' aan de stad, overeen vier-baans stadsverkeersweg voe-rend. De brug, gebouwd in 1970, is eengewapend-betonconstructie als hoofd-structuur (foto 7) en vanafde brug heeftmeneenschitterend uitzichtophetparkendeinrichtingmetbuitenzwembaden.Toegangen, kassa's enkleedruimten zijnals een secundaire structuur in staal, ge-koppeld aan de betonnen hoofdstruc-tuurdie daaroverheenloopt. Doormid-delvan trappenenvlonders zijn de beidestrUcturen vanaf het park!groengebiedbereikbaar. De hoofd-voetgangersbrugop z'n ranke betonnen poten is een at-I--~--~---~---~---'---~--~---~-~-----ltractie voor l;J.et park als een 'gemaakte'lineaire toevoeging op het natuurlijkegegeven van het park.Cement 1989 nr. 3 49IARCHITECTONISCHONTWERP ITwee detaUs uit de voorgaandewoongebouwen6 Plattegrondappartementengebouw met 'extra'tuinkamers7 Enkele gedeelten van de 400 m.lange brugconstructie door hetsportcom.plex in BellinzonaAls tweede is er het tenniscomplex, ge-bouwd in 1985, waarbij Galfetti descheiding tussen terrein en openbareweg gerealiseerd heeftmeteen grotebe-tonnen muur. Deze muur met in hetmidden de entree, vormt tevens de rugvan de kleed-, dienst en clubruimten,die als een ranke betonconstructie metstalen invullingen over twee verdiepin-gen zijn opgetrokken. Het gehele com-plex is 0tstreng geometrische wijze ge-ordend (foto 8 en fig. 9).Aan de straatzijde' is de gevel op een rijkleine vensters na, volledig gesloten. Delange lineaire 'boven'gang met de trans-parante overkapping maakt het bouw-werk ondanks de gesloten massievemuur transparant en ruimtelijk, watnog wordt versterkt door de elegantestalen puien van de c1ub- en dienst-50 Cement 1989 nr. 3In Locarno zijn twee gebouwen van Li-vio Vacchini (1933) de moeite waard: hetLido en het atelier van de architect zelf.Het Lido (fOto JO) is een voorzieningen-gebouw bij een natuurbad, gelegen aanhet Lago Maggiore. Het gebouw bezittweeverdiepingenwaarbij op deboven-verdieping aparte kleedkabines zijn ge-plaatst. Daarboven bevindtzich een ele~gant schuin weglopend betonnen dak:12 m breed en ruim 26 m lang, opgelegdop twee wandschijven. De suggestiewordt gewekt dat het dak boven dekleedruimten zweeft.Het atelier van Vacchini in het centrumvan Locarno is een enkelvoudige over-spanning in gewapend beton van 7 x 28meter, steunend oE. 2 kopwanden en 8ronde kolommen (foto 11).Figuur 12 laateen doorsnede over het gebouw zien:beneden parkeren, het bureau op deeerste verdieping en daarboven rondomeen vide een ruimte voor dossiers en ar~chieven. De betonnen wanden zijn ge-deeltelijk bekleed met travertin-mar-mer; de toegangstrap is als toegevoegdelement een schoon betonconstructie.ruimten. Ondanks een sober en 'be-perkt' materiaalgebruik levert de hori-zontale ribbenstrucruur in de buiten!straatrnuur een geraffineerd en expres-sief beeld op. Een zeer helder, sterk enfascinerend concept, met eenvoudigemiddelen in beton gerealiseerd.9 Doorsnede van de ruimten bij hettenniscomplex8 Betonnen tnuur langs hettenniscotnplex en een detail vande hooggelegen gang, doorsneden doorde ingangspartijCement 1989 nr. 3 51IARCHITECTONISCHONTWERP I14 Cotnbinatie-gebouw lagereschool en getneentehuis in San Nazarrogaten geven als een subtiel ornament ofdecoratie eenritme aan degevel en ma-ken de ogenschijnlijk massieve gevelluchtig en elegant.Op de begane grond bevinden zich eengalerie en een winkel. Het gebouw is opvoortreffelijke wijze ingepast in de be-staande bebol}wing en sluit daar haastnaadloos bij aan, terwijl het een totaalander uiterlijk heeft. In de plattegrond(fig. 16) is te zien hoe ook een bestaandnaastliggend gebouw in het ontwerp isingepastLift en trappehuis zijn losgehouden vanhet gebouw zelf en via enkele galerijenermeeverbonden. Ookde bewonersvande aangrenzende appartementen ma-ken gebruik van dit trappehuis.In Lugano op de hoek van twee grotestadsstraten is eind 1988 een groot kan-toor/woongebouw voltooid van de ar-chitect Sergio Pagnamento (1923). Hetgebouw bezit de klassieke opzet: base~ment, middendeel en kroonlijst. In ditgebouw bevinden de appartementenzich boven de kantoorlagen. De gevel isbekleed met marmer in verschillendekleuren.De detailleringen zijn perfect uitge-werkt, al maakt de gevel eenwatoverda-dige indruk (foto 17).Naast voorbeelden van vrijstaande ge-bouwen of meer stedelijke invullingenop hoeken ofin straatwanden is het in-teressant de reconstructie te vermeldenvan het centrum van het dorpje MonteAppartetnentengebouw inBrissago15In de betonwanden die daarmee ont~staan spelen de centerpengaten een ka-rakteristieke rol in het uiterlijk. Dezehet ter plaatse gestorte beton. Een ogen-schijnlijk simpel gebouw in vorm enmaterialen met een sterk ruimtelijkewerking (foto 14), vanzelfsprekend ge- I----~---~-------'--voegd in de situatie.3.StedelljkeinvulUngenTessin laat veel interessante voorbeel-den van recent gerealiseerde gebouwenzien, gesitueerd in straatwanden of ophoeken, waarbij het materiaal beton opuiteenlopende wijzen is verwerkt.Interessant hierbij is het beeld in de ste-delijke omgeving en de uitdrukkingvande gevel en de textuur van de huid.In Brissago heeft Snozzi in de hoofd-straat van het dorp een appartementen-l$~bouw met 12 woningen gerealiseerd(foto 15), dat gekenmerktwordtdoor eenstrakke gevel, uitgevoerd in ter plaatsegestort beton met bekistingsplaten diein Tessin veelvuldig worden toegepast:houten systeem-schotten (200 x 50 cm).In San Nazarro aan het Lagio Maggiorebouwde Snozzi omstreeks 1975 een ge-meentehuis annex lagere school als eenL~vormig gebouw rondom een terras-vormig ingedeeld plein. Hoewel de bei-de functies structureel en ruimtelijkniet helder zijn opgelost, is een bijzon-der vanzelfsprekende eenheid bereiktvan de beide complexe volumina metHet geheel bezit een sfeer van eenvoudop basis van simpele geometrische figu-ren, met een zorgvuldige detaillering:een plezierig gebouw.In Locarno is eveneens werk te vindenvan Rudy Hunziker (1946). Een kan-toorgebouw waarin ook zijn atelier isgevestigd, ademt de geest van Botta, bijwie Hunziger een tijd lang heeft ge~werkt. Dat uit zich in het gebruik vanbetonstenen, gemetseld in speklagen eneen enigszins monumentale vormge-ving. In opzet zijn het twee gebouwde-len, aan elkaar gekoppeld door het trap-pehuis(foto 13).Al is er nogal wat ruimteonbenutgebleven, het gebouwbeziteengoede ruimtelijkheid in entree en kan~toorindeling.52 Cement 1989 nr. 3Kantoorgebouw met appartementen in de bovensteverdiepingen in Lugano.-JL-----~-~318 Vernieuwing dorpscentrum van Monte Carasso; desportzaal(l), burgemeesterswoning (3) enRaiffeisenbank (6) vormen het begin van dit omvangrijkeplan; (2) is de begraafPlaats, (4) de kerk, (5) een te renoverenklooster en (7) het gemeentehuisPrefab en ter plaatse gestortGeprefabriceerd beton wordt in Tessinveel mindertoegepastdan terplaatsege-stort beton. Door het milde klimaathoeft minder aandacht te worden be-steed aan de bouwfysica, wat resulteertin monoliete, ter plaatse gestorte beton-wanden, met een soms flinke dikte, watsamenhangt met warmte-wering. Kou-debruggenzijn geen uitzondering, maarworden blijkbaar geaccepteerd. Alleendoor zware dimensionering wordenbouwfysische invloeden op de con-structie opgevangen. Bij met betonste-nen gemetselde wanden wordt wel eenspouw toegepast.Als bekistingen wordt het DOKA-be-kistingssysteem toegepast in de vormvan standaard-schotten, formaat 2,0 xo111~:legen kleedruimten en annexen(foto 19). Voor dit project heeft Snozzi in1985 .de Zwitserse Betonprijs ontvan-gen.Daarnaastvormt de woning van de bur-gemeester met als erfafscheiding aan??n zijde een lange betonmuur, eenmarkante begrenzing voor het zuidelijkdeel van het dorpscentrum. Het huis isop een buitengewoon ingetogen en so-Carasso, tegenover Bellinzona. Snozzilaat een zeer nadrukkelijke toepassingvanterplaatsegestortbetonzienbij dezestedebouwkundige 'operatie'. Het nieu-we centrumwordt'opgespannen' tusseneen aantal strategisch geplaatste gebou-wen (fig. 18), alle in beton uitgevoerd.Meest opvallend zijn een verdiept gele-gen gymnastiekzaal met een overdekteklassieke toegangsgalerij met daaraanbere wijze in beton vormgegeven enverwijst naar huizen van Le Corbusier(foto 20). De betonnen straatmuur mistvooralsnog deze kwaliteit.Onderdeel van de centrumrenovatie isverder een nieuwe Raiffeisenbank. Eenbetonconstructie met een rechthoekigevoorgevel waarin de ingangspartij alseenlos elementisverbijzonderd (foto 21).Boven de bank is een appartement gele-gen maar hetinterieurvan met name de~~~~~~~~-~~~~~-~~---'-~~~-~~~~-~--~-'--Ihal van het bankgebouw is onherken-16 Plattegrond b k dappartementengebouw, in een aar en roept vraagte ens op over eL-vorm gesitueerd rondom een helderheid van het ontwerp. Het appar-bestaand woongebouw tement boven de bank maakt het ge-bouw niet overtuigender.Cement 1989 nr. 3 5322 Bekisting voor betonwerk;standaardelementen voor zowelde liggers als de schottenGeveldetail van de combinatiebeton met ingelegd marmer23IARCHI'TECTONISCH ONTWERPI~~~~_~~~~_19 Links de verdiept gelegensportzaal. rechts de toegang totkleedruimten e.d.Beton een gewaardeerd materiaalMet de hier besproken projecten is ge-trachteenindrukte gevenvanhet mate-riaal beton in de huidige stedelijke ar-chitectuur van Tessin. Het is niet alleenconstructiefmaar ookinde vormgevingeen gewaardeerden veel toegepast ma-teriaal. Wat hetlaatste aspect betreftzijnhet vooral 'puristen' als Snozzi die hetter plaatse gestorte beton consequenttoepassen waarbij verrassende resulta-ten worden bereikt. Daarnaast is eentendens merkbaar in een toenemendgebruikvan de combinatie beton.enna-tuursteen (j?to 23). Ongetwijfeld spelendaarbij het ruime budget en de verktijg-baarheid van deze materialen een be-langrijke rol. Immers, veel natuursteenkomt uit Zwitserland zelfen de mooiste 1--~---~-------~~------1marmersoorten (zoals uit Carara) zijnop redelijke afstand beschikbaar.0,5 meter, in samenhang metI-vormigehouten liggertjes (j?to 22) als bekistings-dragers of-steunen.De oppervlakkwaliteitvanhetbeton dattussen deze bekistingen wordt gemaaktis niet altijd perfect. Stortnaden zijnvaak goed zichtbaar, zelfs grindnestenkomen regelmatig voor. Opvallend isdat met veel verschillende afstandhou-der-systemen wordt gewerkt en ookdaarvan varieert de afWerking per werk.Worden op het ene werk dunne kunst-stofstrips toegepast, elders zijn er de co-nusvormige gaten die in het zicht blij~ I-~~~--~~--~~~-----r~~~------~--~-----jven en soms wel en soms niet worden De ni?uwe Raiffeisenbank metgevuld (buitenJbinnen). een appartement op debovenverdiepingHet geven van een vormgevingsfunctieaan deze centerpengaten en een regel-matig bekistingenpatroon (op basis vanbekistingstekeningen van de architect),draagt vaak bij aan de schoonheid vande betongevels.54 Cement 1989 nr. 324 Haus'Ka1mann' in Brione(1974-76), een van de vroegerewerken van Snozzi. Dergelijkevrijstaande woningen waren devingeroefeningen voor Snozzi in hetomgaan met beton, zoals dat in zijnhuidige werken tot nitdrukking komt.Cement 1989 nr. 3Rubricering besproken projectenper plaatsBellinzona:- VillaPortone, ViaNizzola (AGalfetti)- Tweeling-woongebouw, ViaVincenzo Dalberti (A.Galfetti)- Woongebouw, Via San Gottardo(RobertoBianconi)- Zwembad- en tenniscomplex(AGalfetti)Brissago:-Woongebouw in de hoofdstraat(L.Snozzi)Monte Carasso:- Centrum-reconstructie (L.Snozzi)San Nazarro:- Gemeentehuis annex Lagere school(L.Snozzi)Locarno:- Lido, aan het Lago Maggiore(L.Vacchini)- Atelier Vacchini, Via Angelico Nessi(L.Vacchini)Lugano:- Woongebouw, Viale dei Faggi/ViaMaggio (AAntorini en A.Galfetti)~ Woongebouw, ViaBesso (AAntorini)- Kantoor/woongebouw, hoek ViaZurigo en Viale Stefano Franscini(S.Pagnamenta)- Kantoor Via San Gottardo,(R.Hunziker)Literatnur1. DieterBachmannen Garardo Zanetti,Architektur des Aufbegehrens, Birk-hauser Verlag Base!, 1985, 188 blz.2. Luigi Snozzi, Progetti e architetture1957-1984,ElectaEditrice,Milaan, 19853. Livio Vacchini, Wilhelm Ernst &Sohn Verlag f?r Architecktur und tech-nische Wissenschaften, Berlijn 1987,96blz.4. TessinerArchitekten,Bauten undEn~twurfe 1960 - 1985, herausgegeben vonThomasBoga Dipl-ArchitektETH Z?-rich, 1986; formaat 280 x 375 mm, 368blz., 2500 afbeeldingen (een volledigecatalogus!)5. Bauen in Beton/Construire en b?ton,19866.Bouwen metbeton/Construireenb?-ton, 1988, Atelier Klaus Kinholt M?n-chen, verkrijgbaar bij VNC 's-Herto-genbosch7. TendenzeninTessin,EgbertKoster, deArchitect, september 1988, bI. 118 - 1278. DeutscheBauzeitung1989 nr. 1,Haus inMonte Carasso (blz. 36-37),Wohnh?hlen - Wohnburgen (blz. 44-46)55