C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 2 55De voornaamste reden voor dereiscommissie om voor HongKong en Sjanghai te kiezen, wasde gelijkenis die beide stedenmet hun dichtbevolkte karaktervertonen met onze Randstad.Ook een onderling vergelijk leekinteressant, aangezien Sjanghaibezig is met een inhaalrace opHongKong,metdebedoelingooitde financi?le hoofdstad van Zuid-oost Azi? te worden.H o n g K o n gHet offici?le deel van de reisbegon met een ontvangst op hetNederlands Consulaat in HongKong,opde57steverdiepingergensin het centrum van Hong KongIsland. Hierbij werd onder meerhet wereldberoemde ontwerp vanNorman Foster voor de HongKong en Sjanghai bank gepre-senteerd. Dit gebouw, metde duidelijk zichtbare draag-constructie, is in slechts driejaar tijd opgetrokken uit prefab-elementen afkomstig uit deVerenigde Staten, Engeland enJapan. Het meest kenmerkendegebouw aan de huidige skylinevan Hong Kong is evenwel deBank of China (foto 1). Dit doorI.M. Pei ontworpen gebouw werdin 1988 opgeleverd en was op datmoment het hoogste gebouw vanAzi?.Voor het eerst tijdens de studie-reis kwam het Kantonese begripfeng-shuitersprake.Menigwester-ling denkt hierbij aan een inge-wikkeld bijgeloof. Voor eenopdrachtgever kan het evenwelzodanig belangrijk zijn dat hetoorspronkelijk ontwerp van eengebouw moet worden aangepastof dat zelfs tijdens de bouw nogwordt besloten de hoofdingangzodanig te roteren dat dezegericht staat op de juiste aardlijn(energielijn). Bij grote bouw-projecten is de aanwezigheid vaneen feng-shui consultant eerderregel dan uitzondering. De extrakosten om aan de eisen van dezeconsultant te voldoen vormenoverhetalgemeengeenprobleem.Recht op uitzichtIndrukwekkend op het gebiedvan hoogbouw is het TwoInternational Finance Center.Op een opgespoten stuk land van40 000 m2worden in een drietalfasen een winkelcentrum, tweekantoortorens, twee hotels en eenparkeergarage met 1800 plaatsenontwikkeld. Op dit moment isreeds de helft van het drieverdiepingen tellende winkel-centrum gerealiseerd en ook de`laagste' van de twee torens, metals trotse hoofdhuurder de ING,in gebruik genomen.De hoogste kantoortoren is sindskort in aanbouw en zal in hetjaar 2002 worden opgeleverd.Deze toren, met een constructie-hoogtevan420m,wordtgebouwdnaar een ontwerp van Cesar Pellien zal na oplevering de skylinevan Hong Kong domineren.De gebruikers van de toren zullenvan een schitterend uitzicht op debaai van Hong Kong genieten.Niemand kan echter garanderendat er in de toekomst geen nieuwproject wordt gerealiseerd in debaai, wat het uitzicht weer weg-neemt. E?n ding staat in deze stadnamelijkalseenpaalbovenwater:alles is te koop, behalve het rechtop uitzicht.Defunderingvandetorenisreedsgerealiseerd: betonnen palen diein de rots op ongeveer 70 mdiepte zijn geplaatst. De draag-constructie zal bestaan uit eenbetonnen kern met daaromheenzes kolommen, die elke circatwintig verdiepingen wordengekoppeld door stalen vakwerken(fig. 2, 3). De onderlinge verbin-dingen van deze vakwerken zijnGevecht om het uitzichtTycho Muller, U-dispuut TU Delft CiTGDe Stichting Dispuut Utiliteitsbouw (U-dispuut) behartigt de belangen van destudenten van de sectie bouwtechniek en bouwproces van de subfaculteitCiviele Techniek van de TU Delft. Een van haar activiteiten is een jaarlijksestudiereis naar reeds gerealiseerde en nog in aanbouw zijnde projecten in deutiliteitsbouw in het buitenland. Dit studiejaar ging de reis naar Hong Kongen Sjanghai. Tot de bezochte projecten behoorden enkele interessante hoog-bouwen.1 | De Top in Hong Kong:I.M. Pei's Bank of China,met zijn duidelijkzichtbare megastructuur2 en 3 | Two InternationalFinance Center; de vieroverdrachtsconstructiesspelen een belangrijkerol in de stabiliteitC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gWater b o u w k u n d ecement 2001 256zoingewikkeld,datzeonmogelijkop de bouwplaats kunnen wordengelast. Ze worden nu in Indonesi?gesmolten.Ter plaatse van de vakwerkenzullen ruimten ontstaan dienauwelijks te verhuren zijn.Daarom worden hier de in-stallaties geplaatst. Onder deinstallatieruimtenzalzichtelkenseen verdieping bevinden met eenbrandwerendheid van vier uur.Deze zal in geval van brand dienstdoen als veiligheidsruimte.S j a n g h a iIn Hong Kong mag een westersebouwmaatschappij een projectrealiseren zonder overheids-bemoeienis. In Sjanghai moetenechter minimaal een Chineesbouwbedrijf en een Chinesearchitect bij de bouw betrokkenzijn.Opvallend is dat de bouwvakkersvrijwelallemaalafkomstigzijnuithet arme westen van het land.Bijgevolg wordt er een stukminder moeilijk gedaan overwerken in de avonduren of in denacht als een project daaromvraagt. Er zijn namelijk altijd welmensen die willen werken.Het wemelt er bovendien van debouwvakkers op de bouwplaats,wat de bouwsnelheid eveneensten goede komt. De stad telt ove-rigens in totaal zo'n drie miljoenbouwvakkers (1 op 5!).PudongDe hoogbouw in Sjanghai is voor-namelijk geconcentreerd in hetnieuw ontwikkelde Pudong; ruimopgezet en bedoeld om in de toe-komst het nieuwe financi?lecentrum van Azi? te worden.De infrastructuur is reeds geheelaanwezig en een deel van deplannen gerealiseerd.Landmark van het nieuwe cen-trum zal het 459 m hoge WorldFinancial Center van het architec-tenbureau Kohn Pedersen Foxmoeten worden. De bouw ervanheeft een tijdje stilgelegen.Het ligt nu in de planning van deJapanse projectontwikkelaar hetgebouw in 2004 op te leveren.Indrukwekkend is het Jiu ShiMansion van Norman Foster(foto 4), een gebouw met een kli-maatgevel en drie atriums omhet geheel een open karakter tegeven. Kosten noch moeite zijngespaard om het gebouw eenexclusief karakter te geven.Onze verbazing was dan ookgroot toen wij te horen kregendat we hier te maken hadden meteen overheidsgebouw.Het bezoek aan het FinanceMinistry maakte echter duidelijkdat de overheid graag in haareigen huisvesting investeert.Deze 101 m hoge toren is voor-zien van Braziliaans natuursteenen het glas voor de gevel isafkomstig uit Frankrijk. Arquitec-tonica, verantwoordelijk voor hetontwerp van het gebouw, werdaanvankelijk vriendelijk de deurgewezen om vervolgens recent teworden gevraagd het projectweer op de rails te krijgen, nadatde Chinese plaatsvervanger eenaantal grove fouten had gemaakt.Plaza 66Klapstuk van het verblijf inSjanghai was een bezoek aan hetPlaza 66 gebouw in het oudedeel van de stad (foto 5). Dit pre-stigieuze project is voorlopigbeperkt tot een toren van 288 men een winkelcentrum van58 000 m2. Het ligt echter in deplanning binnen afzienbare tijdte beginnen met de bouw vaneen tweede toren, aangezien de135 000 m2in de eerste torenbinnen zeer korte tijd was ver-huurd.Het beton'misbruik' in dezetoren was overigens schitterend4 | Norman Foster maaktevan het Jiu Shi Mansioneen gebouw met eenopen karakter, mededankzij dit soort atriaC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t il i teit sb o u wcement 2001 2 57om te zien: kolommen ? 2 mwerden gebruikt om de centralehal van vijf verdiepingen tedragen. De staalconstructie ophet dak betrof een absoluut`nutteloze' wirwar van stalenbalken, die het onmogelijk maak-te om in de toekomst iets metdeze ruimte te doen. Volgensconstructeur en architect was hetenige doel echter het hoogstegebouw van het oude deel van destad te cre?ren.T o t s l o tDeze studiereis bood een uit-stekende gelegenheid om deverschillen te zien tussen hetbouwen in China en in onzewereld. Het meest opvallende inbeide steden was dat men hetliefst zo conservatief mogelijkbouwde; als je immers probeertmet innovatieve methodes tottijd- of materiaalbesparing tekomen, dan zou dat wel eensonverwachte problemen endaarmee vertragingen kunnenveroorzaken en dat is simpelwegvoor een opdrachtgever geenoptie, zeker gezien de gigan-tische huurprijs voor een lapgrond.Wat bij ons wellicht wel navol-ging zou kunnen krijgen, is hetgefaseerd opleveren van hoog-bouwprojecten. Op die manierzijn al in een eerder stadiumopbrengsten te halen uit eengebouw, met als gevolg dat debegroting er een stuk gezonderuit komt te zien. Een en anderwordt echter pas bij `echte' hoog-bouw rendabel. Wel is duidelijkdat wil Sjanghai in de nabijetoekomst echt nog een con-current worden van het reedsgevestigde Hong Kong, menallereerst eens goed moet kijkennaar de planning en vooral ooknaar de uitvoering van haar pro-jecten. In Sjanghai werd onsnamelijk perfect uitgelegd dater bij onnauwkeurige uitvoeringvan tekeningen grove fouten op-treden.Al met al maakte deze studiereisduidelijk dat het in Hong Kongniet altijd nodig is om te kiezenvoor een spectaculair ontwerpvan Norman Foster of vanI.M. Pei. Soms is het beter omwat minder gecompliceerd tebouwen. Het bezoek aan Sjanghaileverde voorts allerlei voorbeel-den op van hoe het niet moet eneigenlijk leer je van het zien vanfouten nog altijd het meest. 5 | Het Plaza 66 gebouw;een puur prestige-object