IWONINGBOUW IUITVOERINGSTECHNIEK IPREF./U3RICAGE IINDUSTRI?LE WONING-BOUW EN INDIVIDUELEKEUZEIn vergelijking lnet de industrialisatie in andere sectoren is de bouwachterop geraakt. Zware arbeidsolnstandigheden en kwaliteitslnanco'szijn bekende knelpunten. Industrialisatie is ook voorde bouwnoodzakelijk, lnet een hoofdrol voor prefabricage. De mogelijkhedenvan een systeem op basis van geprefabriceerd beton en metselwerkworden hier belicht. .De zorg dat dit ten koste gaat van de individuelekeuze en variatie blijkt niet terecht.sisch oogpunt gezien. Nu zitten we metde hoge onderhoudskosten daarvan.Bovendien leverden deze bouwsyste-men een eenheidsprodukt; de waarde-ring hiervoor zakte al snel tot onder hetnulpunt vanwege de toenemende be-hoefte aan individualiteit en variatie.Industri?le woningbouw zal dus op eentotaal andere l?est moeten zijn ge-schoeid dan die terecht verworpen sys-temen. Kwaliteit en individuele keuze-mogelijkheden moeten uitgangspuntzijn, resulterend in comfortabele wo~ningen, met lage onderhoudskosten eneen zeer verzorgd uiterlijk.Prefabricagezaldaarin ongetwijfeldeenhoofdrol spelen.Industrialisatie was ook in de periodevan de na-oorlogse wederopbouw hetsleutelwoord in het streven de woJiing-noodte lijfte gaan. Dankzij de invoeringvan diverse bouwsystemen is de wo-ningproduktie toen inderdaad sterk ge-stegen. Het kwaliteitsniveau was helaasvaak bedroevend, vooral uit bouwfy~De woningbouwsector is wellicht meerdan andere sectoren gebaat bij:- verbetering van het kwaliteitsniveau;- beheersing van de kostprijs;- verkorting van de bouwtijd, teneinderenteverliezen beperken;- verruiming van de individuele keuze-mogelijkheden.IndustrialisatieIndustrialisatie wordt een absolutenoodzaak teneinde de arbeidsom~standigheden te verbeteren en het nij-pende tekort aan vakbekwame bouw-vakkers op te lossen.Maar niet alleen organisatieproblemennopen tot vergaande industrialisatie.Vooral indewoningbouw zal industria-lisatie een belangrijk middel zijn omknelpunten in de markt op te lossen. Deverkoop van premie-koopwoningen iszeer sterk gedaald. Enerzijds als gevolgvan de vermindering van de overheids-bemoeienis met het marktmechanisme;anderzijds ook vanwege een minderaantrekkelijke prijs/prestatie verhou~ding.Industrialisatie van het bouwproceswordt al decennia doorvelen met demond beleden. Hoewel voortdu-rend nieuwe technieken en materialenhun weg vinden in de bouw, is de aardvan het bouwproces nog niet wezenlijkveranderd. De ruwbouw is voor hetgrootste deel nog zwaar werk dat inweer enwind wordt uitgevoerd, terwijlook nog heel wat afbouwwerk zwaarwerk is. Gevolgen: het ziekteverzuim inde bouw is veel hoger dan in andere be~drijfstakken en het percentage arbeids-ongeschikten idem dito. Niet verwon-derlijk dat het imago van de bedrijfstakbij jongeren overwegend negatiefis; hetaantal jonge mensen dat kiest voor eenbouwvak is zorgwekkend laag.Verbetering van de arbeidsomstandig-heden is dan ookeen van de grote actie-punten geworden in de bouwnijver-heid. Overheid, werkgevers en werkne-mers hebben onlangs een convenantge-sloten voor gezamenlijke inspanningenop dit gebied.48 Cement 1990 nr. 6Hoewel de elementen als ??n geheelworden gefabriceerd, zijn deze driecomponenten steeds afzonderlijk te di-mensioneren en afte stemmenop speci-fieke eisen aan uiterlijk, draagvermo-gen, warmte- en geluidsisolatie etc.De elementafmetingen zijn vrij te kie-zen, metals maximumafmetingen: 14 mlang en 4,20 m hoog (tenzij beperkingenten aanzienvan transportgewicht maat-gevend zijn).Produktietnethode(foto's 1-6)De elementen worden op horizontaletafels geproduceerd, met de gevelzijdeals onderste laag. Door aanpassing vande tafels kunnen ook holle ofbolle ele-menten worden gemaakt.Op de malbodem wordt een elastischemat gelegd. Daarop worden de gevelste-nen in het gekozen metselverband ge-plaatst. (Eventuele stelkozijnen voorraam- en deuropeningen zijn voorafopde malbodem geplaatst.) Vervolgensworden devoegen gevuld meteenzand-cementspecie. Belangrijke kwali-teitsparameters zijn de constante sa-menstelling van de specie en de gecon-troleerde vulling van de voegen. Hier-door is de kwaliteit van het metselwerk(incl. voegwerk) beheersbaar, iets wat opde bouwplaats bepaald niet het geval is.SB-systeemVoor de uiteenlopende elementtypenen -vormen is het concept steeds alsvolgt:- metselwerk buitenblad (beton- ofbaksteen);- isolatiepakket;- betonnen binnenblad.wordenkant-en klaar opdelokatieaan-geleverd.foto's: SteefCroonen, Beek1 3 Prefabricage van-gevelelementen, volgens hetSB-systeem. Opbouw van buitenblad enisolatiepakketSB-groepDe SB-groep is voortgekomen uit hetaannemersbedrijf firma Sterk te Ros-sum. De groep omvat een aantal toele-verende hedrijven voor de houw, die zo-wel complete woningen prefabricerenals elementen leveren. De SB-groepheeftvestigingeninRossum enLiibbec-ke, Duitsland; de totale produk~tiecapaciteit aan prefab beton bedraagt100.000 m2/jaar.Behalve als woningbouwer en toeleve~rancier van gevelelementen is Sterk inNederland de voornaamste leveranciervan energiebehuizingen, zoals trafo-,warmte-kracht- en gasstations. DezeIn dit artikel wordt een opmerkelijkprefab houwsysteem belicht, dat laatzien hoe industrialisatie en individuelekeuze kunnen samengaalLPrefab metselwerk op basis vanbetonEr is een aanbieder op de woningmarktdie complete woningen samenstelt uitprefab betonelementen,waarbij ookhetgevelmetselwerk is geprefabriceerd.Het gaat om de SB-groep, voluit SterkBedrijven Rossum.De gevelelementen van geprefabriceerdbeton- en metselwerk worden ook alsonderdelen geleverd in de woning- enutiliteitsbouw.Fabrkage van het binnenbladvan gewapend betonfoto's: SteefCroonen, BeekCement 1990 nr. 6 49ILW_O_NI_N_G_B_O_UW-..,...~ ~I UITVOERINGSTECHNIEK IPREFABRICAGEDe montage kan zeer snel verlopen.Eenvrijstaande woning wordt in ??n werk-dag compleetneergezet,weer- enwind-dicht.De produktie van de elementen ge-schiedt in een 24-uurs cyclus.Doordeze constructie kan de maximalehoogte onder viaducten volledig wor-denbenut. Zonodiglaatmenbij hetpas-Transport en montage serenvan eenviaduct de last totvlak bo-Voor het transport van de elementen ven het wegdek zakken om deze daarnanaar de bouwplaats is eeningenieus sys- ' 'we?r in de normale positie te brengen.teem ontwikkeld. De elementen wor- Op de bouwplaats worden volle en legeden in stalen rekken geplaatst, die zon- rekken gewisseld zonder kraanhulp,der kraanhulp op vrachtwagens kan waardoor wachttijden worden voorko-worden geplaatst. De vrachtwagen is men.een bijzonder soort dieplader, zonderlaadvloer. Achteruitrijdend omarmt dedieplader als het ware de in rekken op-gestelde elementen en heft deze hy-draulisch een aantal decimeters om-hoog.Aansluitend worden despouwankers inde voegspecie gestoken.Op het metselwerkwordt dan het isola-tiepakket aangebracht van hardschuimisolatieplaten. Vervolgens kan het wa-peningsnet voor het betonnen binnen-blad worden geplaatst en ook alle in testorten voorzieningen, zoals electra- enPTT-leidingen en schroefhulzen. Hetelementis dan gereedvoor betonstortenen -afwerken. Na verharding wordt detafel gekanteldenwordt het element uitde mal genomen. Vervolgens wordt hetelement afgewerkt met alle nodigevoorzieningen, zoals kozijnen, begla-zing, waterslagen ofraamdorpels etc.7 10 Semi-bungalow te Westerhoven, op basis van prefab COl11ponenten- l11et een traditioneel uiterlijk. Zelfs de funderingsbalken zijngeprefabriceerd (systeel11 Prefunko). De cOl11plete bovenbouw (geheel weer- enwinddicht) is in ??n dag neergezet50 Cement 1990 nr. 6Elementopbouw: 8 cm betonblokken, 4cm isolatie, 12 cm gewapend beton.opdrachtgever: Banero-Spaarneveste,Amsterdamarchitect: P.Zaanen, Amsterdamaannemer: Nevanco Woningbouw,UtrechtRonde elementen voor woongebouw in Am-sterdam, BuitenveldertAan de Nijenrodeweg is eveneens vorigjaar een groot woongebouw verrezen.Delangegevel langs de Nijenrodeweg isop twee plaatsen iets geknikt. Dezeplaatsen zijn architectonisch verbijzon-derd door middel van holle elementen,over de volledige gebouwhoogte. Voorhet buitenblad van deze elementen zijnvierkante betonblokken gekozen, meteen toplaag van groene, gebroken na-tuursteenkorrels. Deze oplossing wasalleen goed uitvoerbaar door prefabri-cage (foto's 11-12).Kantorencomplex Eisenhower Office,'s-GravenhageEveneens witte betonstenen bepalen hetgevelbeeld van het kantorencomplexEisenhower Office in Den Haag, ge-bouwd in 1988. Opvallend is de combi-natie met houten puien, afgewerkt metwitte panelen, toegepast op de hoekenen de hoogste verdiepingen (foto 15).opdrachtgever: Blauwhoed VastgoedOntwikkeling, Rotterdamarchitect: Becka Thunissen, Den Haagaannemer: Van der Waal, Vlaardingenmet schilderwerk bedroeg 5 weken!Zoiets leidt tot aanzienlijke besparingenop renteverliezen.Gevelopbouw: 10 cmbaksteen, 8 cmiso-l~tie, 10 cm gewapend beton.opdrachtgever: fam. Gommersarchitect:Jan Meijer, Den Boschaannemer: Sterk Bedrijven, RossumHetvoorste deel van het gebouw is zon-der verdiepingvloer uitgevoerd. De fo-to's 13 en 14 geveneenindrukvanditge-bouw.opdrachtgever: Bartels Beleggingen,Den Boscharchitect:Jan Meijer, Den Boschaannemer: Van Dinther, HeeschBedrijfsgebouw Bartels, 's-HertogenboschVoor Bartels Computer Supplies is inDen Bosch Noord een modern ogendbedrijfsgebouw gemaakt met gevels inhet SB-systeem. Deverdieping- en dak-vloeren worden gedragen door het bin-nenspouwblad. Het buitenblad is opge-bouwd uit witte betonstenen, in stapel-verband. Tussen binnen- en buitenbladis een 8 cm dikke isolatielaag opgeno-men.Vrijstaande woning te W?sterhovenInWesterhoven(nabij Eindhoven) isvo-rig najaar een semi-bungaluw ge-bouwd,waaraan debuitenzijdenietis tezien dat dit een industrieel gebouwdewoning is. In de uitvoering echter wel.De hele woning is (vanaf de begane-grondvloer) in??ndag neergezet. Defo-to's 7 t.m. 10 geven een impressie van demontage.Een interessant gegeven is de bouwtijd.De totale bouwtijd,van fundering tot enEnkele projectenTer illustratie van de toepassingsmo~gelijkheden zijn enkele projecten gese-lecteerd in diverse sectoren.mogelijkheden benut.Verticale voegen worden bij woningendoorgaans onzichtbaar gemaakt doordeze achter de hemelwaterafVoer te si-tueren. Horizontale voegen kunnen ge~accentueerd worden door bijvoorbeeldeen bies van een contrasterende steen~kleur ofeen steenlaag die iets terugligt.Dit tipt direct een bijzonder pluspuntvangeprefabriceerd metselwerkaan: el-ke variant in metselverband en steen~soortis te realiseren. Op de bouwplaatsgeeft opslag van diverse steensoortennogal eens aanleiding tot verwarring enverlies, terwijl afwijkende metselver-banden niet altijd te realiseren zijn. Pre-fabricage van het metselwerk geeft eer-der een verruiming van de mogelijkhe-den dan een beperking.Architectuur en constructieDe keuze voor elementenbouw wordtdoorgaans niet ingegeven door esthe-tische overwegingen, maar veeleer doorargumenten van kwaliteit, snelheid enkostprijs.Elementenbouw legt duidelijk rand-voorwaarden op aan de architectuur.Niet wat betreft de elementindeling;deze is vrijwel onbeperkt. wel ten aan-zien van opdeling van de gevel in ele-menten. De horizontale en verticaleaansluitingen tussen de elementenmoeten ofhet gevelbeeld versterken ofonzichtbaar zijn.In het SB-bouwsysteem worden beideDe afwezigheid van een luchtspouwleidtwellicht totvragen ten aanzienvanhet vochttransport door de constructie.Vochttransport van binnen naar buitenzal door het betonnen binnenblad nietvan betekenis zijn; woonvocht zal doorventilatie moeten worden afgevoerd,zoals normaal is voor steenachtige con-structies. De kwaliteit van het metsel-werk verzekert dat de wateropname inhet buitenblad minimaal is. In de lang-durige praktijkervaring is geen vocht-doorslag ondervonden.Binnen- en buitenblad zijn voldoendeflexibel verbonden om scheurvormingten gevolge van thermische spanningente voorkomen.In het SB-systeem voor vrijstaande wo-ningen worden voor de begane-gronden verdiepingvloeren holle kanaalpla-ten toegepast, die van gevel tot geveloverspannen. Hierdoor isereenvolledi-ge vrijheid van indeling. Ookde hoofd-_-----_---~~~----_ __j vormvandewoningendegevelindelingzijn in principe vrij te kiezen. Dit is dekracht van het systeem: industri?le pro-duktie, volgens specificatie van de op-drachtgever. Inbouwtermengesproken:minimum seriegrootte is 1.Cement 1990 nr. 6 51I~W~O~N~I~N~G~B_O~UW~,~ IUITVOERINGSTECHNIEK IPREFABRICAGEWoongebouw aan de Nijenrodeweg,Am.sterdam. De gebogen elementen zijngeprefabriceerd volgens het SB"systeem. Het buitenbladbestaat uit vierkante betonblokken13 14Bedrijfsgebouw in Den Bosch, met- vloerdragende gevelelementen . Hetbuitenblad is samengesteld uit witte betonstenenfoto's: Bob de RuiterNNC15 Kantorencomplex Eisenhower Office, Den Haag. Degevel is opgebouwd uit vloerdragendesandwich-elementen, SB-systeem. Het buitenspouwblad issamengesteld uit witte betonstenen. Plaatselijk zijn houtenpuien in de gevelelementen opgenomenfoto: Henk van der Veen, MaassluisBesluitIndustrialisatie van het bouwproces be-tekentinbelangrijke mate ookprefabri-cage. Het aandeel prefabricage is in dewoningbouw gering invergelijking metde utiliteitsbouw, terwijljuist in de wo-ningbouw met standaard componentenzou kunnen worden. De programma'svan eisen zijn immers van project totprojectvergelijkbaar. Als we keukens opmaat kunnen maken op basis van stan-daard componenten, waarom wonin~gen dan niet?Vanuit kwaliteitsoverwegingen zou dewoningbouw zeer gebaat zijn met pre-fabricage. Houdtde hang naareentradi~tionele gevelafwerking verdere toepas-52sing van prefab elementen tegen? ofwordt prefabricage te duur bevonden?Beide argumenten zijn voor een goeddeel achterhaald. Het hier besprokenSB-systeemis daar eeninteressantvoor-beeld van.In de hoogbouw is de toepassing vansandwich gevelelementen misschiennog geen gemeengoed, maar toch op z'nminst een aanvaardbare en gewaardeer-de oplossing. Zo niet in de laagbouw.Toch lijkt het nog slechts een kwestievan tijd dat ook in de veel grotere marktvan eengezinswoningen wordt gekozenvoor een industrieel geproduceerde ge-vel.De door velen nog immer gewenste ge-metselde gevel, zo karakteristiek voorhet Nederlandse landschap, kan indus-trieel worden vervaardigd, zonder con-cessies voor het uiterlijk.De mogelijkheden van prefab beton enmetselwerk reiken verder dan dit histo-rische gevelbeeld. Her en der ziet mentekenen dat meer gedurfde en dynami-sche patronen in de woningbouw op-gang gaan maken. Prefabricage, als basisvoor snelheid en kwaliteit, zal daar ver-der vorm aan geven.J.H.K?hnemet medewerkingvan ing.J.P.I.van Lammeren(bedrijfleider Sterk Bedrijven Rossum) enJ.Meijer (architectenbureau Jan Meijer, DenBosch).Cement 1990 nr. 6