Elke tunnel is onderdeel van een verbinding waarbij eenveilige en ongestoorde doortocht een eerste vereiste is.Bij het bouwkundig ontwerpen van tunnels speelt deafdeling Bouwkunde van de Bouwdienst Rijkswaterstaateen belangrijke rol. Naast de eigen bemoeiingen met hetontwerp wordt voor de vormgeving een externe architectingeschakeld. Een verschil met vroeger, toen met enkelevaste architecten werd gewerkt, is dat tegenwoordig eengroot aantal architecten `op de rol' staat. Per projectwordt uit dit bestand een van de architecten aangezocht.De filosofie?n die de architecten hanteren en de resulta-ten daarvan, komen in dit artikel boven water.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTu n n e l b o u wcement 2001 1 7De Wijkertunnel onder hetNoordzeekanaal; het kanaalis plaatselijk verbreed omeen hoge gronddruk op dediep gelegen tunnel te ver-mijden. Aan de zuidzijdeligt, apart van de tunnel deverkeersmanagement-centrale. De dimensies vande ingang komen vanaf derijbaan tot uitingfoto's: Aeroview Dick SellenraadVORMGEVING VANTUNNELSI n p a s s i n gBij elk tunnelontwerp zijn constructie en veiligheidde bepalende elementen. De inpassing van eenkunstwerkinzijnomgevingmanifesteertzichvooralbij de in- en uitgangen. Daar hebben we te makenmet de functie: autotunnel of treintunnel, of is detunnel ook bestemd voor andere verkeersstromenzoals fietsers?Een integrale aanpak waarbij de architect in een zovroeg mogelijk stadium betrokken wordt, heeft devoorkeur.De architectenpoule berust bij het Bureau van deRijksbouwmeester en maakt onderdeel uit van deVAG (Vormgevings Advies Groep). Het stimulerenvan de samenwerking tussen architect en construc-teur en het bewustwordingsproces van het belangdaarvan voor vormgeving, wordt benadrukt door hetfeit dat de directeur van de Bouwdienst, ir. R. Olie-rook, voorzitter is van de VAG.Overigens zullen in de komende 3eNota Architecto-nische Ontwikkelingen in Nederland, die nog isgeschreven door Rijksbouwmeester Patijn, denodige richtlijnen voor het vormgevingsbeleid vande Rijkswaterstaat naar voren komen.B a k e n f u n c t i eVeel Waterstaatswerken verbeelden een bakenfunc-tie: `hier ben ik'. Het is inherent aan de soort enveelal de schaal van de constructies. Aan de hand vanenkele projecten brengen we de idee?n van de ont-werpers en laten de uitwerking daarvan zien. Voor-opgesteld zij dat tunnelprojecten vaak een zeer langelooptijd hebben (ontwerp gedateerd?) en dat erva-ringen die bij de ene tunnel worden opgedaan, natoetsing veelal worden toegepast in nieuwe tunnel-projecten.Bij de Wijkertunnel, waarvoor architect ir. ChrisVegter van architectenbureau irs. Vegter uit Leeu-wardenhetbouwkundigontwerpheeftgemaakt,zijnde groepjes van drie beluchtingstorentjes op beideoevers bekende elementen voor de weggebruikersdie hetzij over of door de tunnel gaan. Voor de laat-sten zijn de torentjes deel van de ruime, stoere in-en uitritten van de tunnel, die goed in de polderliggen. Witte en grijze tegeltjes laten de overgangbuiten-binnen zien. De betonwanden hebben forsezwarteafdekbanden.Aandezuidzijdevanhetkanaalen ten westen van de A9 ligt het aparte gebouw vande verkeersmanagementcentrale. Het is de eerstevan de landelijk gezien vijf centrales die gebouwdworden. Gezien de functie, bediening en bewakingvan autosnelwegen en kunstwerken in een grootgebied, heeft dit gebouw weinig met de tunnel uit testaan, maar de situering aan het Noordzeekanaal lagzeer voor de hand.De kern van het gebouw is een dubbelhoge zaal metenorme beeldschermwanden, de zogenaamde vidi-walls van 2,5 m hoog en 5 tot 6 m breed. Via dezeschermen worden verkeerstrajecten bewaakt enindien nodig `geleid'. Het is deze opstelling, aange-vuld met de lessenaars van de operators, die eenronde gevel voor het gebouw voor de hand liggendmaakte. 24 uur per dag is de centrale bemand, watleidde tot de keus voor maximale daglichttoetreding.Niet alleen via de vensters met uitzicht over hetNoordzeekanaal,ookviadaklichtenwordtdezaalvanlicht voorzien.T w e e d e B e n e l u x t u n n e lBij de Tweede Beneluxtunnel hebben we te makenmet verschillende schaalniveaus, van groot (auto)naar klein (fiets) en bovendien ook nog een wissel-strook en de Beneluxmetrolijn. Het architectonischontwerp van de tweede Beneluxtunnel is van Zwarts& Jansma Architecten te Amsterdam.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTu n n e l b o u wcement 2001 18Zuidelijke inrit TweedeBeneluxtunnel met links dewisselstrookNoordelijke ingang voor defietsersDaar de tunnel in een grootschalige industri?leomgeving komt te liggen, met havens, veel kranenen olieraffinaderijen, heeft Mosh? Zwarts met namevoor de beide toegangen van de fietstunnel gekozenvoor een duidelijk herkenbaar baken in het land-schap. Fietsers zullen reeds van ver de aansprekendewitte `kamwand' en de rode bies BENELUX NOORDof BENELUX ZUID herkennen. Beide toegangenbestaanuitdeschuinoplopendebetonnenkamwanddie op tunnelvloerniveau begint. Het dak bestaatuit stalen liggers met daartussen veel glas. Aan deandere zijde worden de dakliggers ondersteund doorslanke stalen kolommen. De toegangen zijn daar-door zeer transparant. Overigens wordt de fiets-tunnel gemaakt omdat het pontveer wordt opge-heven.Vrijwel niemand vindt het echt leuk om onder degrond te verdwijnen. De meeste mensen krijgen ineen (fiets)tunnel al vrij snel een gevoel van onveilig-heid. Hoe minder druk, hoe sterker dit gevoel zalzijn. Een fietstunnel moet dan ook zodanig wordenontworpen, dat hij een veilig gevoel cre?ert. De mid-delen daartoe zijn een goede en heldere verlichting,lange zichtlijnen, geen of zo slank mogelijke kolom-men, geen nissen, geen dode hoeken, veel glas entransparante ruimten.Men kan de Benelux-fietstunnel met behulp van rol-trappen en transparante liften inkomen en verlaten.In de tunnel zullen meldknoppen worden aan-gebracht die door iemand in de centrale wordenbeantwoord.Tevenswordenvideo-camera'sgeplaatst.Het plafond van de tunnel bestaat uit roestvast stalenplaten met daartussen verlichtingsstroken. Op dewanden zal veel tegelwerk, dat bestand is tegengrafiti, worden aangebracht. In dit tegelwerk zal eengedicht van Jules Deelder worden opgenomen.De autotunnel bestaat uit twee buizen met tweerijstroken, te gebruiken door het verkeer van zuidnaar noord. De bestaande tunnel zal worden ge-bruikt voor het noord-zuid verkeer. De wisselstrookis 's morgens in noordelijke richting opengestelden 's middags in zuidelijke richting.Bij de nieuwe tunnel wordt voor de overgang tussenlicht en donker geen rooster toegepast. Het bekende`zwarte gat' wordt voorkomen door tegenstraal-ver-lichting. De zogenaamde brilwand, dit is de wandboven het begin van de tunnel, wordt in een donkerekleur uitgevoerd. In het gebouw aan de zuidzijde vande tunnel zijn alle technische installaties (ventilatiee.d.) ondergebracht.T w e e d e H e i n e n o o r d t u n n e lOok het bouwkundig ontwerp van de tweedeHeinenoordtunnel is van Zwarts & Jansma. Dezegeboorde tunnel bestaat uit een buis voor langzaamverkeer en een buis voor fietsers en voetgangers.Omdat deze tunnel in een veel rustiger landschapligt dan de tweede Beneluxtunnel is door Mosh?Zwartshiervooreenveelmindernadrukkelijkbakenin het landschap gekozen.Een kenmerkende eigenschap van een geboordetunnel is dat hij veel dieper dan een afgezonkentunnel onder het maaiveld ligt. Dus er ontstaanlangere in- en uitritten en er zijn langere roltrappennodig voor de fietstunnel.Een specifiek kenmerk is de extra ruimte `achter' detunnel, waar de boormachine is (om)gebouwd.Vanwege de veiligheid is veel aandacht besteed aande fietstunnel, zoals veel verlichting, heldere bete-gelde wanden en transparante ruimten.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTu n n e l b o u wcement 2001 1 9Recente stand van dewerkzaamheden bij dezuidelijke inrit vande Beneluxtunnelfoto's: Henk van der VeenC a l a n d t u n n e lBij de start van het ontwerp van de Calandtunnel isPaul Wintermans van het architectenbureau Quisten Wintermans in Rotterdam, begonnen met het`opwaarderen' van de tunnelbuis: `het is meer daneen slang onder de grond, het is een verbinding enik wil uitbeelden hoe de tunnel werkt'. Een tunnelbevat immers heel veel techniek die zich manifes-teert aan de uiteinden. Vandaar zijn keus om hetdienstengebouw niet ergens naast de tunneluitgang,verstopt, te plaatsen, maar erbovenop. Opnieuw hetmanifesteren in beeld gebracht: Hier ben ik!Wat vervolgens aan zijn ontwerp opvalt, zijn deherkenbaarheid als baken en de uitstraling van hetgebouw. Eigenlijk, zegt Wintermans, is het een non-gebouw, een apparaat of machine, mede omdat deeigenlijke bediening en de besturing op afstandzullen geschieden vanuit een van de vijf verkeers-centrales in ons land.Devormgevingdienuisontwikkeld,heefteensterkeassociatie met auto's.De ingang met zijn wijd-uitlopende vleugels, zorgtvoor een lange en langzame overgang tussen buitenen binnen. Wintermans heeft gekozen voor eengeleidelijke overgang van de open toerit naar degesloten tunnel door de wanden schuin te plaatsen.De wanden worden naar de tunnel toe hoger enzorgen naast een geleidelijke visuele overgang ookvoor grondkering en afscherming van de omgeving.De betonnen vleugels worden afgewerkt met prefabbetonelementen. De gebruiker moet ? en dat geldtvoor alle tunnels ? niet het idee krijgen een zwart gatin te rijden. Iedere architect geeft op eigen wijzevorm aan dit probleem, uitgaande van de vaste rand-voorwaarden en de situering ter plaatse.De ingang van de Calandtunnel wordt verder geken-merkt door rode horizontale aluminium lamellendie verwantschap oproepen met het rood van auto-achterlichten. Ook bij avond en nacht zal via een TL-verlichting aan de achterzijde van de lamellen, derode ingang beeldbepalend blijven. De naam TestaRossa (een bijzondere Ferrari) is al genoemd.Verder is het dubbele dak opvallend aan het gebouw.Paul Wintermans heeft ervoor gekozen om bovenhet dak, waardoorheen alle leidingen voor luchtver-versing enz. steken, de uitlaten van de auto, nog eentweede dak aan te brengen. Hij heeft dit gedaan omalle apparatuur af te dekken, aangezien men vanafsommige plaatsen ook op het gebouw kan kijken.Het bovenste dak is constructief verbonden metde vleugels. Dankzij dit betonnen dak blijft hetdienstengebouw de uitstraling houden van een com-plete, zorgvuldig afgewerkte machine. Deuren enramen zijn `weggewerkt' in het totaal.Tot slot de binnenkant van de tunnel: in het inwen-dige wordt de tunnelwand betegeld met witte tegels.Van buiten naar binnen zal met in grijstint verlo-pende tegelbanen van donker naar licht, de zwarte-gatsuggestiewordenverminderd.Bijhetnaarbuitenrijden is het omgekeerde het geval. sP.L. Spits en S.J. EijgenraamA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTu n n e l b o u wcement 2001 110Ontwerpschetsen van de Calandtunnel; opvallend de rode bepla-ting van het dienstengebouw en de wijduitlopende wanden diede ingang markeren. Boven het dienstengebouw is een tweededak aangebracht om de vele leidingen aan het oog te onttrekkenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pTu n n e l b o u wcement 2001 1 11Situering Calandtunnel inzuidelijke richting gezien;gewerkt wordt aan de toe-ritten. De zes tunnel-elementen worden pertwee in het Verolmedokgebouwdfoto's: Aeroview Dick SellenraadEen `oude' bekende tot slot:de tunnel onder de Noord.Ooit perste al het verkeerzich over de stalen boog-brug...