A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 4 17Het prijsvechten tussen de ingenieursbureaus heeft ookgevolgen voor de wapeningscentrales. De serviceverle-ning van de bureaus neemt zienderogen af, waardoor hetnauwelijks nog mogelijk is kwalitatief goede wapening tefabriceren. Daarnaast komen steeds meer constructeurspraktische kennis van wapening tekort.Tekenen in 3D biedt de bureaus de mogelijkheid eengroot deel van het verloren gegane terrein te heroveren,zonder dat dit hun concurrentiepositie schaadt. Dit isalthans de mening van Joop van Nuland, hoofd enginee-ring van wapeningscentrale Fundia Welbond (volle doch-ter van het Finse beursgenoteerde Ruukki-concern), enMarcel Linderman, hoofd tekenkamer bij ingenieursbu-reau Witteveen + Bos. Cement sprak met hen.Wat is jullie definitie van praktisch wapenen?Joop van Nuland: Praktisch wapenen is voor mijhet proberen om te zetten van de wensen van deconstructeur en de eisen op het gebied van con-structies naar wapening die met de huidige machi-nes gemakkelijk te maken is en die ook gemakkelijkop de bouw te verwerken is en waarbij je rekeninghoudt met eventuele knelpunten. Daarbij moet jeoog hebben voor de huidige stand van zaken in dewapeningstechniek en wat er in de handel leverbaaris.Marcel Linderman: Praktisch wapenen is weten hoeje buiten ermee om moet gaan. De timmerman ende vlechter moeten de wapening ook goed kunnenhanteren. Een hart-op-hartmaat groter dan 200 mmis niet hanteerbaar omdat je daar met je voeten door-heen zakt.Hoe is het gesteld met de kennis over praktisch wapenenbij ingenieursbureaus in het algemeen?Joop van Nuland: Op een paar uitzonderingen nawordt het, in mijn ogen, slechter. Sommige bureaushouden geen rekening met wat er buiten moetgebeuren. Er worden rustig netten bedacht van?4,5-250 naast een net van ?5-250. Dan weet je dathet op de bouw gegarandeerd fout zal gaan.In 3D kan constructeur (zich) beter wapenenWAPENEN, EENVAK APART?Marcel Linderman en Joopvan Nuland voelen aan eenwapeningsstaaf. Dat zoudenmeer constructeurs moetendoenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 418Weet het bureau dat ook?Joop van Nuland: Ik vraag me af of een groot aantalvan de constructeurs ooit wel eens wapening in hetecht heeft gezien en hoe het op de bouw wordt ver-werkt. Uit navraag blijkt van niet. Daardoor krijg jeook onmogelijke tekeningen.Komt die constructeur of tekenaar inderdaad niet inaanraking met wapening?Marcel Linderman: Wij willen dat alle mensen diebinnen werken, alle tekenaars en constructeurs,regelmatig een kijkje nemen op de bouw. Nietzozeer om het werk te controleren, maar om te zienen te voelen wat er buiten gebeurt. Voel eens zo'nwapeningsstaaf, kijk eens naar de problemen dieeen moeilijke 3D-vorm voor het vlechten oplevert.Ga na of al die wapening er wel inpast.Joop van Nuland: Maar veel andere bureaus doendit niet. Daar komt de tekenaar zo vanuit de school-banken meteen achter een tekentafel c.q. autocad-station te werken. Ook onder de constructeurs diede tekening moeten nakijken, bevindt zich eengroot aantal dat nog nooit wapening in het echtheeft gezien.Bij het kijken op de bouw, hoort daar ook de wapenings-centrale bij?MarcelLinderman: Nu we samenwerken in 3D is hetvan belang te weten wat de technische mogelijkhe-den van de centrale zijn. Toen Joop aangaf dat eenbepaalde buigstaat niet door zijn machines gemaaktkon worden, hebben wij besloten deze constructieniet meer toe te passen. Een goede communicatie isheel belangrijk om samen een goed product tekunnen leveren. Wij kunnen wel allerlei gekkedingen bedenken, maar het moet ook gemaaktkunnen worden. Een goede communicatie krijg jedoor vaak te gaan kijken hoe gewerkt wordt op debouwplaats ?n te gaan kijken in de wapeningscen-trale.Spreek je de bureaus die het naar jouw mening niet zogoed doen, daarop aan?Joop van Nuland: Vroeger zaten constructeurs minof meer in een ivoren toren en kon je ze amperspreken. Het contact is verbeterd door de komst vande jongere constructeurs. Wel wordt vaak gezegd dater geen geld voor is. Sommige mensen verliezen danechter uit het oog dat ze uiteindelijk tekenen voordegene die de tekening moet verwerken. Een teke-ning is niets meer of minder dan het gereedschapvoor degene die het moet realiseren. Het is de verta-ling van de eisen die voortvloeien uit de berekenin-gen van de constructeur naar de realisatie ervan inde praktijk.Marcel Linderman: De marktsituatie is echterzodanig dat heel veel, voornamelijk kleinere bureauswerk gaan kopen. Door slecht gevulde orderporte-feuilles worden de prijzen gedrukt, hetgeen uit delengteofdebreedtemoetkomenendatgaattenkostevan de kwaliteit. Dat merkt Joop vervolgens op zijnwerkvloer. Re?le prijsafspraken tussen de betrokkenpartijen leiden tot een re?el product, waarover deopdrachtgever en iedereen tevreden is. Wanneer jegaat besparen op ingenieurskosten, merk je dat laterop de bouw tien keer zo hard.Gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel?Marcel Linderman: Ja, maar ook bij de opdrachtge-vers. Je kunt niet verwachten dat als een opdrachtdoor zes bureaus voor 100 000 wordt aangebodenen ??n bureau gaat het voor 50 000 maken, dat jedan hetzelfde product krijgt. Dan moet je alsopdrachtgever ook gaan nadenken en jezelf afvragenof dit wel klopt.JoopvanNuland: Rijkswaterstaat had altijd een stan-daard manier van tekenen en buigstaten maken enleverde een perfect product. Nu werken allerlei inge-Joop van Nuland: "Ik vraagme af of een groot aantalvan de constructeurs ooitwel eens wapening in hetecht heeft gezien"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 4 19nieursbureaus zaken voor hen uit. Op het momentdat dezelfde eisen gesteld zouden worden, is er nietsaandehand.Maardekwaliteitisnuenormwisselenden voldoet vaak niet aan de eisen die Rijkswaterstaatin eerste instantie zelf stelde. Er zijn wel normenvoor hoe een vlaggetje bij een staafje moet staan enhoe rechtsonder de tekenhoek ingevuld moetworden. Maar niemand zegt hoeveel en of daadwer-kelijk alles getekend moet worden.Wie controleert dit dan?Joop van Nuland: De controle ligt bij de opdrachtge-ver c.q. Bouw & Woningtoezicht of de directies.De opdrachtgever kijkt enkel nog naar de prijs enniet meer naar de kwaliteit. Onze wapeningscentralekrijgt nu tekeningen aangeleverd van slechte kwali-teit. Wij proberen vervolgens toch deze te vertalennaar de goede buigstaat, het juiste aantal, de juistebuigingen enz., wat ons op hogere kosten jaagt danbij goede tekeningen. Wij kunnen als onderaanne-mer hierop geen invloed uitoefenen. Ja, we zoudende tekening kunnen weigeren, maar dan neemt ver-volgens de concurrent de opdracht w?l aan.Gaan jullie hiermee niet op de stoel van het ingenieurs-bureau zitten?Joop van Nuland: Wij proberen alleen maar eenincomplete tekening te vertalen naar een kwaliteits-product inzake buigstaat en tekening. Dat zijn wijverplicht en daarop willen wij meer invloedhebben.Marcel Linderman: Het ingenieursbureau weet hoede krachten zich verhouden in een constructie enweet ook exact op welke locatie de wapening moetliggen. Daarom zijn we ook overgestapt op 3D.Hiermee kunnen we exact aangeven: op die locatieheeft die staaf die lengte nodig, zo moet de wape-ningscentrale het uitvoeren.Worden er tussen ingenieursbureau en wapeningscen-trale afspraken gemaakt voorafgaand aan een project?Marcel Linderman: Nog niet, helaas. De wapenings-centrale wordt namelijk bepaald door de aannemerendatineenlaterstadium.HetprojectNoordZuidlijnbracht ons evenwel samen. Ik maakte toen een een-voudig rekensommetje. Wij zouden de tekeningenin Autocad maken, hetgeen veertig uur per tekeningzou vergen. Deze tekening zou naar Fundia gaan diede tekening 3D zou gaan overtekenen, hetgeen ookveertig uur zou kosten. Oftewel samen tachtig uurvoor ??n tekening! Dan zou het toch idioterie zijn alswij niet direct in 3D zouden gaan werken, zodat wijbinnen veertig uur een driedimensionale tekeningzouden kunnen aanleveren die meteen de wape-ningscentrale in zou kunnen? Fundia kijkt nu alleenna of het productieproces niet veranderd moetworden en of er support bijgeleverd moet worden.De tekening die wij aanleveren is voor 98 procentgereed.Diegaatrechtstreeksdebuigmachinein.Datiseen winst vanveertig uur pertekening, en dat maalduizend tekeningen voor het hele project. Tel uit jewinst!Het is dus niet gebruikelijk dat twee partijen afsprakenmaken.JoopvanNuland: Het is nog steeds niet gebruikelijk.Wat doet een aannemer bij Design & Construct? Hijbenadert een constructeur en samen werken ze allesuit. In een heel laat stadium volgt de aanbesteding,zonder enig overleg met de constructeur c.q. verwer-ker die misschien een ander voorstel zou kunnenaanbieden. Ik pleit hiervoor omdat we nu de voor-beelden en voorstellen van elkaar sneller kunnenbekijken en becommentari?ren. We hoeven geenvertaalslag meer te maken. Zo kom je samen tot eenoptimaal concept.MarcelLinderman:Alsjediesamenwerkingkuntdoor-trekkenenallebeieenzelfdeprogrammatuurhanteert,Marcel Linderman: "Hetspanningsveld tussen con-structeur en tekenaar gaatverdwijnen, waardoor hetniveau van de tekenaarstijgt."foto's: Margret TielemansA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 420dan word je allebei goedkoper. Het ingenieursbureaukan de buigstaten leveren en controleren, waardoor dewapeningscentrale goedkoper kan werken omdat hijde tekeningen niet hoeft over te tekenen. Samen benje goedkoper en heb je een beter product.Een ingenieursbureau werkt steeds vaker volgens detakenpakketten uit de RVOI of De Nieuwe Regeling.Daarin staat precies omschreven wat het bureau doet ofaanbiedt, maar er spreekt geen zorg uit over wat erdaarna gebeurt.Marcel Linderman: Nederland is naast Australi? hetenige land ter wereld waar we een tekening makenen die vervolgens aanleveren zonder een buigstaat.In elk ander land op de wereld is een buigstaat ver-plicht en wordt gewerkt vanuit een andere optiek.Het document is daar een visueel plaatje bij eenbuigstaat,terwijlbijonshetvisueleplaatjehethoofd-product is.We hebben die buigstaten wel eens handmatiggemaakt,maareigenlijkzijnwedaarveelteduurvoor.Metditnieuwe3D-programmaishetslechtseendrukop de knop en ik heb een buigstaat, in elk gewenstformaat. Bovendien levert driedimensionaal werkenmet het automatisch genereren van doorsneden vanwapening en maatplannen tijdwinst op.Joop van Nuland: Met het tekenen in 3D krijg je ookgevoel voor w?t je tekent. Dan weet je ook zeker datde wapening past. Wanneer een buigstraal te kleinwordt, dan zie je in 3D dat er iets gebeurt wat nietkan en dat je een andere oplossing moet bedenken.Nulatenteveelconstructeursentekenaarshetoplos-sen van problemen over aan degene die de buigstaatmaakt of degene die het buiten moet verwerken.Jullie zien allebei 3D als oplossing voor een probleem,maar het gebrek aan gevoel voor wapenen verander jenatuurlijk niet.MarcelLinderman: Ook al heb je geen inzicht in hoehet er buiten aan toe gaat, in 3D krijg je wel hetcomplete inzicht. Door middel van de `collisioncontrol' zie je namelijk alle staven die elkaar raken.JoopvanNuland: Op het moment dat je een staaf gaatverleggen moet je als tekenaar ook gaan nadenkenover de afstand waarover je die staaf gaat verleggen.In 2D hoefde je alleen strepen te zetten en pijltjes aantegeven.Datmoestenkelophetgebiedwaardewape-ning wordt gelegd. Als je vervolgens ergens op eenverkeerdeplekweerbegon,danontstonderelderseengat dat je niet eens merkte. In 3D is het zo dat je diestaaf ook werkelijk verlegt en wanneer je de staafergens anders niet ook nog verlegt, dan zie je meteendat er een gat blijft en dat je iets bent vergeten.En de maakbaarheid?Joop van Nuland: Die kennis mist de tekenaar mis-schien, maar op het moment dat hij gaat tekenen in3D, krijgt hij vanzelf meer inzicht. Want hij ziet hetzoals het in werkelijkheid is. Iemand die lang in hetvak zit, kan bij het zien van een 2D-tekening in 3Ddenken. Iemand die pas begint, of nog niet zoveelervaring heeft, kan zich bij het zien van een 3D-teke-ning makkelijker voorstellen hoe de vormen in elkaarzitten.Ik stel me dan wel voor dat het ingenieursbureau de 3D-tekening maakt en dat vervolgens de wapeningscentraledaarvan praktische wapening maakt.Joop van Nuland: Dat kan. Dat heet een voorstel-ronde. In het geval dat een constructeur een 3D-teke-ning en een 3D-wapening maakt en vervolgens detijd neemt om ons de tekening via e-mail toe testuren, dan kunnen we nakijken of deze praktischgenoegisvoorons.Dankunnenwijeventueleandereidee?n of voorstellen aandragen en dat hoeft niets afte doen aan de constructieve waarde.Marcel Linderman: Als wij tijdens een communica-tiemiddag met elkaar om de tafel zitten, dan zijn ervaak aanpassingen aan onze tekeningen die leidentot een veel praktischer product, waarmee je in deGerealiseerde wapening(boven) en 3D-model(rechts) waarvan de wape-ning is uitgewerktA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 4 21bouw veel geld kunt verdienen. Zo'n overleg hoeftniet bij elke tekening, maar wel ??nmaal in het voor-traject van een project. Als het productieproces goedloopt, hebben we daar allebei profijt van. Het is eenwin-win-situatie. In het vervolg hierop, hebben webesloten om in het voortraject ook in 3D te wapenen.Dan hebben we helemaal een win-win-situatie.Witteveen + Bos heeft een beter product, Fundiaheeft een beter product dat zo de machine in kan ensamen hebben we een goed product zoals deopdrachtgever het wil en daar gaat om.Wat zegt dat over de tijdwinst bij jullie?Joop van Nuland: Als een tekening compleet in 3Dis uitgewerkt, hebben we met ??n druk op de knopde buigstaat. Als we vervolgens bijvoorbeeld de hulp-wapening erbij tekenen, dan weten we ook zeker datdeze past. Dan kan de constructeur eventueel dehulpwapening terugkrijgen en aangeven of hij hetermee eens is. Op die manier kan een tekening,inclusief hulpwapening, gemaakt worden. Zou ikdaarnaast een werktekening van een bepaald stukjewensen, dan is het voor mij en ook voor de construc-teur een fluitje van een cent om eventueel nog eenextra doorsnede te maken op een bepaald punt.Wat vraagt dit van het opleidingsniveau van de teke-naar?Marcel Linderman: Dat moet hoger. Met het `ouder-wetse' Autocad kan iedereen van een lijn een kubusmaken en een huis tekenen. Nu moet je een modelgaan maken met doorsneden. Daarbij moet je ookgevoel hebben voor 3D. Honderd jaar lang hebben weiets driedimensionaals in 2D getekend en nu moet jein een paar jaar tijd niet in 2D maar in 3D tekenen.Dat vergt meer inzicht, maar ook dat valt te leren.Hoe hebben jullie dat opgepakt voor jullie tekenaars?MarcelLinderman:Wijhebbenviadeleveranciereenbasisopleiding gevolgd, waarna we ermee aan hetwerk zijn gegaan. Het is een intelligent programmamet een extra dimensie, waarbij elk lijntje een bete-kenis heeft. Elk volume heeft inhoud. Elke wape-ningsstaaf heeft een bocht, een dikte en een verleg-gingsgebied. Daardoor heb je meer intelligentie inhet programma. Wat we merkten, is dat - ook al hebje de basisopleiding gehad - er tijdens het proces ende eerste werken behoefte was aan projectbegelei-ding. Hiervoor kan je bij de leverancier expertsinhuren. Gevolgd door kleine bijsturingen, zoals ietsmeer naar rechts of iets meer naar links, kom jesneller en effici?nter tot een product. Mijn ervaringis dat het aanlooptraject wat langer duurt, maar alsde mensen eenmaal weten hoe het werkt, bezittenze meer kennis van het vakgebied dan voorheen. Welheeft de oudere generatie meer moeite met deomschakeling. Een man die dertig jaar lang 2D gete-kendheeft,heeftmeermoeiteom3Dtegaantekenenen heeft een intensievere begeleiding nodig.Kan iedereen dit bereiken die nu in 2D aan het tekenenis?Joop van Nuland: Ik heb nooit in Autocad gewerkt.Ik heb op school aan een tekentafel gewerkt en ikbedenk al jaren 2D-tekeningen in 3D om een wape-ning uit te kunnen trekken. Ik hoefde enkel te lerenomgaan met een tekenprogramma, want de juistewapening op de goede plek erin stoppen doe ik aljaren, al was het dan in mijn gedachten. Iemand dienog niets geleerd heeft en nog helemaal niet met eentekenpakket gewerkt heeft, zal niet meer moeitehebben om in 3D te gaan tekenen.Marcel Linderman: Wij merken wel dat de scheids-lijnen tussen tekenaar en ontwerper langzaamaanvervagen. Allplan is een programma dat heel nauwsamenwerkt met het programma Esa-prima Win.Bijvoorbeeld, je maakt een tekening in 3D-modelin Allplan, die je invoert in Esa-prima Win.Vervolgens maak je een berekening en die geeftweer dat in bepaalde hoeken enz. meer krachtenzitten die je moet opvangen met wapening. Deterugkoppeling naar Allplan is direct; dat berekentdan weer waar extra wapening nodig is. De mensendie ermee gaan werken, moeten een hoger niveaubereiken: ergens tussen constructeur en tekenaarin. Het rekenwerk is het werk van de constructeur,maar het uitcijferen van millimeters wordt steedsmeer het werk van de tekenaar. Deze gaat steedsmeer het krachtenspel interpreteren naar wape-ning. Het spanningsveld tussen constructeur entekenaar gaat verdwijnen. Dit betekent sec dat hetniveau van de tekenaar stijgt.Honoreren jullie dat ook?MarcelLinderman:Ja.DejongeHTS-ersbijonsgaannaar een vervolgopleiding en dat honoreren wij nietA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pInter viewcement 2006 422alleen financieel, maar ook door meer interessantwerk toe te bedelen. Als je vroeger een `platte' teke-ning moest maken met alleen maar lijntjes, dan hadje aan het eind van de dag zwarte handen door deinkt en dat was het dan. Nu ben je veel meer betrok-ken bij het krachtenspel, de constructie, de vorm enwapening. Voor de mensen wordt het vak inhoude-lijk en technisch interessanter.Hebbenjullietekenaarshetzelfdeniveaualsdetekenaarsvan het ingenieursbureau?Joop van Nuland: Theoretisch niet, maar praktischwel. Als wij werkelijk hetzelfde werk zouden willendoen, dan zouden we inderdaad theoretisch het-zelfde niveau moeten hebben. Maar wat wij doen, ishet schetsontwerp van de constructeur op basis vanervaring vertalen naar de tekening. Wij kunnen w?lrekening houden met de laslengte en met de plaatswaar al dan niet een bocht of een haak moetkomen.Dat is het verschil tussen het vak van het verwerkenen aanbrengen van de wapening en het weten wateen berekening vraagt. Bij een goede samenwerkingtussenbetonconstructeurenwapeningscentralemetde uitwisseling van kennis op het vakgebied, zullenwij nooit op de stoel van de constructeur of tekenaargaan zitten. Als we echter steeds vaker constaterendat er absoluut geen samenwerking mogelijk is,zullen we ooit op een punt komen waarop we ons alswapeningscentralegaanafvragenofhetnieteenstijdwordt om zelf een constructeur in huis te halen. Ofdat we die taak ook naar ons toe trekken.Wat is je advies aan de ingenieursbureaus?JoopvanNuland: Mijn advies is om zo snel mogelijkover te stappen op 3D en te proberen om in elk gevalsamenwerking aan te gaan, ook op het gebied vanwapenen, en meer te kijken in de praktijk. Van eenslechte tekening een goede buigstaat maken, vergtenorm vakmanschap van degene die het uitwerkt.Op het moment dat de 3D-tekening klopt, rolt debuigstaat er vanzelf uit. Ik kan een constructeur dieiets laat uitwerken dat niet goed uitgetekend is, nietgaranderen dat zijn ontwerp ook echt zo wordt gere-aliseerd. Met de tegenwoordige kwaliteitsbewakingdoor interne kwaliteitscontroleurs is er geen onaf-hankelijke opzichter meer van de constructeur. Vaakmoet de vertegenwoordiger zijn eigen productafnemen en interpreteert een tekening niet andersdan zoals deze eruit ziet.Wat is jouw boodschap aan de wapeningscentrales?Marcel Linderman: Communicatie is het sleutel-woord. We moeten de concurrentie aan met het bui-tenland. Om samen een goed Nederlands product tekrijgen, moet er efficiency zijn. Efficiency betekentvooral communiceren met elkaar over hoe je ietsmaakt, de versie van iemand anders opnemen in hetconcept en dan samen een beter en goedkoperproduct maken.In Nederland gelden allerlei normen. Zo ook voortekenen. Waarom gaan we met elkaar geen normenmakenvoorwapenen?Waaromgaanwenietmeteenaantal toonaangevende ingenieursbureaus en wape-ningscentrales om de tafel zitten om dit te bespre-ken, zodat wij de concurrentie aankunnen met hetbuitenland en wij onze grote werken in Nederlandzelf kunnen uitvoeren?Joop van Nuland: Op het gebied van samenwerkingtussen constructeur en wapeningscentrale hebbenwe al een achterstand ten opzichte van het buiten-land. In Belgi? is de constructeur verplicht debuigstaat op de tekening te zetten of erbij aan televeren. Een Duitse wapeningscentrale hoeft geenbuigstaten te maken, want ook daar ligt deze verant-woordelijkheid bij de constructeur. Wanneer de con-structeur bovendien niet in 3D tekent, weet hij nietzeker of zijn buigstaat goed is.Op het moment dat je een 3D-tekening hebt, kun jeook een beeld vormen van hoe je daar het beste meeom kan gaan. Het is een winstsituatie voor zowelaannemer, eventueel constructeur, vlechter en bekis-tingsleverancier. En uiteindelijk ook voor deopdrachtgever, die zeker weet dat hij datgene wat hijheeft ontworpen ook daadwerkelijk krijgt. nHenk Wapperom