thema`Het lelijkste plein van Nederland'2201430thema`Het lelijksteplein vanNederland'1Plein 1944 in Nijmegen volledig vernieuwd`Het lelijkste plein van Nederland' 22014 31Het plein miste elke intimiteit door de weidsheid en het gebrekaan begrenzing door gebouwen. Er was weinig levendigheid: deingangen van de woningen bevonden zich aan de binnenterrei-nen achter het plein en het winkelaanbod was beperkt. Doordathet busstation midden op het plein lag, overheersten de stanken het lawaai van de bussen. Het plein lag bovendien verdiept,waardoor de mensen er nauwelijks overheen liepen.HerontwikkelingDe opgave was van het plein weer een sfeervolle en levendigeverblijfsruimte te maken (fig. 2). Daartoe zijn verschillendefuncties toegevoegd. Enkele winkelgebouwen gaan fungeren alspubliekstrekkers. Om de intimiteit van het plein verder teversterken, zijn rond het plein torens geplaatst. De woningen indeze torens krijgen een voordeur aan het plein.Het project bestaat uit drie bouwblokken: A, B en C (fig. 3).Bouwblok A en C vormen de begrenzing van het plein aan dewest- en oostzijde en zijn ondergronds met elkaar verbondendoor een parkeergarage van vier bouwlagen, onder het plein.Deze blokken bevatten samen circa de helft van de commer-ci?le ruimte en hebben elk een woontoren met tien woonlagen.Blok B bevindt zich aan de noordzijde en bevat de andere helftvan de commerci?le ruimte, verdeeld over de kelder, beganegrond en eerste verdieping. Daarbovenop bevindt zich eenwoontoren met acht woonlagen. Achter de woontoren liggenvijftien hofwoningen. Hoogste punt van het project is het pent-house van blok B op bijna 37 m boven maaiveld.Kenmerkend voor het project is de binnenstedelijke ligging.Dat bracht de nodige uitdagingen met zich mee. Een daarvan isde beperkte bouwruimte waardoor het leveren van bouwmate-rialen `just in time' een must was. Verder moest de overlastworden beperkt en daarmee het aantal logistieke bewegingen.Er is voor gekozen te ontwerpen in het concept van montage-bouw: dus voornamelijk prefab beton gecombineerd met staal-constructies.In dit artikel wordt nader ingegaan op de bouwput, blok A,blok B en het pleindek.Plein 1944 in Nijmegen, gebouwd in de wederop-bouwperiode na het bombardement op de binnen-stad van 22 februari 1944, functioneerde slecht. Watooit bedoeld was als een ontmoetings- en herden-kingsplek, was inmiddels bekend geworden als `hetlelijkste plein van Nederland'. Dit plein is nu volledigvernieuwd: onder het plein is een kelder aange-bracht en rondom zijn drie woontorens gerealiseerd.ing. ton gijsbers,vincent de Jonge MsengJVZ Raadgevend Ingenieursburo1 Luchtfoto van het centrum van Nijmegen, in het midden het nieuwe Plein 44bron foto 1 en fig. 2: Soeters van Eldonk architecten2 Impressie van het nieuwe pleinHet plan in cijfersIn de nieuwe bebouwing zijn 134 woningen opgenomen,bestaande uit 116 appartementen, 3 penthouses en15 hofwoningen op het dak van blok B. Daarnaast omvathet plan circa 12 000 m2aan commerci?le ruimte en eenondergrondse parkeergarage voor 430 auto's en 1200 fietsen.2thema`Het lelijkste plein van Nederland'2201432blok Ablok Bblok Chofwoningenparkeergaragebestaande bouwexpeditiestraatpalenwandpalenwandchemische injectiechemischeinjectieboombakkenAugustijnenstraatBroerstraatPauwelstraatZiekerstraatZeigelhofDoddendaalHouthofHendrikhofPlein 19443 Situatieschets4 Revit-model van blok A (voorgrond) en blok Cstemmen (fig. 4). Dit zorgde voor een bijzondere krachtswer-king in een aantal elementen. Een daarvan was een langebetonwand vanaf de eerste verdiepingsvloer tot het dak.Samenwerkende betonwandenDeze lange betonwand is opgelegd op een aantal kolommen enkent verscheidene wandopeningen. De krachtsafdracht in ditconstructiedeel bleek complexer dan aanvankelijk voorzien.Het dichte wanddeel kan worden gezien als een vollewand-ligger ondersteund door twee kolommen op de uiteinden. Hetnaastliggende wanddeel is door de wandopening complexer(fig. 5). De aanwezige lateihoogte boven de wandopeningennabij de oplegging, bleken niet in staat de krachten door tekunnen voeren.De oplossing werd gevonden door de aansluitende korte dwars-wand niet als belastinggevend te beschouwen maar juist tebetrekken in de belastingsafdracht. Hierbij voeren de vloerenhet kantelmoment uit deze dwarswand af naar de stabiliserendeelementen elders in het gebouw. Dit systeem is in een EEM-model geanalyseerd uitgaande van verende ondersteuningen.Hieruit bleek dat de lange wand voor een deel juist kon wordenopgehangen aan de dwarswand in plaats van andersom. Delateien konden hierdoor van normale wapening worden voor-zien.Door de positionering van de ondersteunende kolommen opde uiteinden van de wand, vereiste zowel de verankering van deBouwputIn het centrum van Nijmegen is een vast tot zeer vast zandpak-ket aanwezig met conusweerstanden groter dan 35 MPa. Ditkomt door een afzetting van fluvioglaciale sedimenten uit deijstijd. Hierdoor waren de keuzemogelijkheden beperkt voor dewijze waarop de bouwput, tot circa 12 m onder maaiveld, konworden gerealiseerd. Anderzijds werd de keuze gunstig be?n-vloed door de afwezigheid van het grondwater: het grondwa-terpeil ligt op circa 20 m minus maaiveld.Naast deze grondopbouw leverde ook de aanwezige bebouwingde nodige beperkingen op voor de bouwput. Deze bebouwingbevindt zich op circa 4 tot 6 m rondom de bouwput.Samen met het kostenaspect leidden deze randvoorwaarden alin de definitieve ontwerpfase tot het principe van een veran-kerde Berlinerwand. Daar waar tegen de belendingen is aange-bouwd, is de in de grondgevormde palenwand als oplossinggekozen, mede omdat de kering tevens verticale belasting uit debovenbouw moet afdragen. Dit geldt aan de oostzijde van deparkeergarage onder blok C en aan de noordzijde van blok B(grens met V&D).Na de aanbesteding heeft de bouwcombinatie enkele alternatie-ven onderzocht. Uiteindelijk is een combinatie van verschil-lende methoden toegepast (Berlinerwand, Soilmix-wand enmortelschroefpalenwand).Blok ADe constructieve uitdaging in blok A was om de ondersteu-ningsconstructie van de woonlagen (met een stramienmaat tot11 m), de flexibele indeling van de commerci?le ruimte en defunctionaliteit van de parkeergarage goed op elkaar af te34`Het lelijkste plein van Nederland' 22014 335 EEM model wand in blok A6 Renderplaatje expeditiestraat-wandliggers Blok B7 De kolommen in de kelder zijn uitgevoerd met boorpalenenkellaagse kelder en onder de winkels en hofwoningen (fig. 6).Om dit mogelijk te maken, is gebruikgemaakt van de wanden-dakmethode, een systeem dat vaak in de tunnelbouw wordttoegepast. De kelderwand wordt gevormd door de boorpalen-wand die tegen de belending is aangebracht. Deze palenwanddraagt tevens de bovenbouw van blok B. Ook de kolommen inde kelder zijn met boorpalen uitgevoerd (foto 7).Om een korte bouwtijd van het kelderdek en rijweg te realise-ren, is een voorgespannen kanaalplaat met een staalconstructietoegepast. De kanaalplaat geeft de mogelijkheid een grote over-spanning van circa 12 m zonder tussensteunpunten te maken.Het dek voldoet aan verkeersklasse 450 en kan daarnaast eengrondpakket van circa 700 mm inclusief bestrating dragen. Nade montage van het kelderdek is de bereikbaarheid hersteld enkon zonder verdere hinder de kelder tot circa 6 m minus maai-veld worden uitgegraven en de keldervloer op staal wordengerealiseerd.Het dek diende tijdens de bouw als belangrijke toevoerweg vande bouwmaterialen voor dit bouwdeel. In de verdiepingsvloe-ren boven de bevoorradingsstraat zijn tijdelijke sparingengemaakt om de bouwmaterialen voor de bovengelegen apparte-menten te kunnen aanvoeren.Verankering betonwandIn blok B was oorspronkelijk een eenvoudige gesloten beton-wand ontworpen, gelegen tussen de eerste en tweede verdie-ping. De opdrachtgever had echter het verzoek hier vier raam-openingen in aan te brengen. Gezien de relatief zware belastingin verhouding tot de afmetingen (4 m hoog, 18 m lang en250 mm dik) was dit een constructieve uitdaging.trekbandwapening als het inleiden van de krachten in deondersteuningen de nodige aandacht.Blok BVoor blok B was het belangrijkste uitgangspunt dat de bevoor-rading van de aangrenzende warenhuizen nagenoeg onge-stoord kon plaatsvinden.Expeditiestraat en kelderOp maaiveldniveau is een nieuwe expeditiestraat gerealiseerd:naast de nieuwbouw op de begane grond, boven de nieuwe56 7thema`Het lelijkste plein van Nederland'2201434125175 2502 x 52 x 22 x 22 x 525 - 10025 - 20025 - 20025 - 10032 - 10032 - 100hrsp 20 - 10016 - 10016 - 1002508 Richting van de hoofdspanningen, wand blok B9 Horizontale snede, fragment verankering trekbandwapening enophangwapening aansluitende wand; de rode cirkel geeft het detail uitfiguur 10 aan10 Ophangwapening in wandligger blok BDe draagconstructie van de parkeerdekken en het bovendek iseen staalconstructie met prefabbetonnen kolommen en aan dezijde van de belendingen een palenwand (foto 11). Om dedimensies van de kolommen zo veel mogelijk te beperken, zijndeze in beton met sterkteklasse C53/65 gemaakt.De vloeren en het dek zijn uitgevoerd in kanaalplaten en opge-legd in SFB-liggers. Door de vloeren ge?ntegreerd uit te voeren,kon de constructiehoogte per laag worden beperkt. Hierdoorkon de bouwput circa 1 m minder worden ontgraven. Hetbijkomende voordeel van deze oplossing is het nagenoeg vlakkeplafond. Dit geeft de garage een open en sociaal veilige uitstra-ling. Bovendien gaf dit veel vrijheid voor de installatietechniek(bijv. de stuwdrukventilatoren).De vloeren van de kelder fungeren in de eindfase tevens als`stempelconstructie' van de kelderwanden. Hierdoor kon dedikte van de wanden worden beperkt tot 250 mm.De wand is uitvoerig geanalyseerd en vervolgens berekend metbehulp van de raamwerkanalogie en gecontroleerd met eeneindige-elementenanalyse (fig. 8). Hieruit bleek onder meer datde oplegging aan weerszijden en de spanning in de penantenkritisch waren.De betonwand sluit aan weerskanten aan op haakse betonwan-den van elk 250 mm dik. De verankering binnen deze wand-dikte bleek niet haalbaar. Zowel het opvoeren van het wape-ningspercentage als het realiseren van een stuikverbinding,bleek in de praktijk op te veel risico's te stuiten. Daarom iservoor gekozen de betonwand te verlengen, waardoor de trek-band als een rechte staaf verankerd kon worden achter dedrukdiagonaal (fig. 9). In de achterliggende ruimte was plekvoor deze verlenging.Omdat deze wandligger `hangt' in de aansluitende dwarswan-den is ophangwapening toegepast in de aansluitende wand.Om de hoge afschuifspanning als gevolg van de beperkte wand-hoogte en hoge aanwezige belasting op te kunnen nemen, isextra wapening toegepast. Vooral de benodigde wapening in dewandpenanten tussen de raamopeningen bleek een uitvoe-ringstechnische uitdaging. De verticale wapening is hier alsgesloten beugel uitgevoerd, zodat voldoende ruimte overbleefom de wand te kunnen storten (fig. 10). Vanwege de complexi-teit en de nodige uitvoeringsrisico's is deze wand tijdens derealisatie intensief begeleid om zo de benodigde kwaliteit tekunnen borgen.Hybride parkeerkelder en pleindekZoals gezegd bevindt zich onder het plein tussen bouwdelen Aen C een vierlaagse parkeerkelder (fig. 4). Het dek boven dezekelder wordt als openbaar plein ingericht. Net als de expeditie-straat bij blok B is dit dek ontworpen voor verkeersklasse 450en is verder belastbaar met een grondpakket van 700 mminclusief bestrating.9108`Het lelijkste plein van Nederland' 22014 35hamerstukHE450Blg = 1200HE450B400-40050-50450320180200HE360A HE360A50-202001000500600 6001200 400200 200prefab betonkolomafm. 400 x 1200 mmdraadeinden + moeren M30t.b.v. stellen liggerhamerstuk HE450Blg = 1200 mmstalen ligger HE450Bstalen ligger HE360Astalen liggerHE450Bbreedplaatvloer dik 320 mm(gestippeld)moeren gelast op st. liggerprefab betonkolomafm. 400 x 1000 mm,voorzien van gainesb.k. ruwe vl. +100b.k. afgew. vl. +20050010 32 stekeinden10 32 stekeinden11 Palenwand en prefabbetonnen kolommen in de parkeerkelder12 Hybride verbinding in Blok A onder de hoogbouw in de commerci?le ruimteop laag 0Hybride verbindingenDoor de opbouw van de keldervloeren ontstond een stape-ling van beton-staal-beton. Ter plaatse van de bovenliggendebebouwing moesten extra krachten worden ingeleid, bovenop de belasting uit de stalen liggers. Ook moest er voldoenderuimte overblijven voor de uitvoering van de verbindingen.Rekening houdend met deze randvoorwaarden is gezochtnaar een optimale plaatsing van stekken en schotten (fig. 11).Intensieve co?rdinatie tussen de diverse leveranciers wasnoodzakelijk.Tot slotHet aanvankelijke doel in 2008 te gaan bouwen, werd door degewijzigde marktomstandigheden bijgesteld. Door de verkoopvan de commerci?le vierkante meters aan Primark en door deverkoop van meer en kleinere appartementen aan StandvastWonen, was er echter voldoende financieel draagvlak hetaanbestedingstraject eind 2009 in te gaan. Dit heeft tot eenopdracht aan de aannemerscombinatie Plein 44 geleid in heteerste kwartaal van 2010. Bij het schrijven van dit artikel zijninmiddels de eerste winkels en appartementen opgeleverd en ingebruik genomen. Wat rest is de afwerking en inrichting vanhet plein. Hiermee heeft het `lelijkste plein van Nederland' eencomplete metamorfose ondergaan. RevitZowel de bestek- als realisatiefase is consequent in3D-Revit gemodelleerd. Het beschikbaar stellenvan het model heeft helaas niet geleid tot eendaadwerkelijk gebruik van het model bij deuitvoerende partijen voor de werkvoorbereiding.1112 proJectgegevensproject Plein 44, Nijmegenopdrachtgever ING Real Estatearchitect ir. Jos van Eldonk van ArchitectenbureauSoeters Van Eldonkconstructeur JVZ Raadgevend Ingenieursburo bvuitvoering Bouwcombinatie Plein 44 (Visser & SmitBouw + Veluwezoom)start uitvoering februari 2010oplevering gefaseerd van september 2013 totdecember 2013