1 februari2022 Trillingsgedrag hoogbouw Knooppunt Emmen-West Bunkertoren II? CEMENT 1 20 22 Cement is een kennisplatform van én voor constructeurs. Het platform legt kennis vast over construeren met be- ton en verspreidt deze onder vakgenoten. Om deze kennisdeling te ondersteunen en het belang ervan te onderstrepen, kan een bedrijf partner worden. Een partner geniet een aantal aantrekkelijke voorde- len, zoals zichtbaarheid, flinke korting op lidmaatschappen, gratis plaatsing van vacatures en de mogelijkheid mee te praten over de inhoud van het platform. Heb je ook interesse om partner te wor- den, neem dan contact op met Marjolein Heijmans, m.heijmans@aeneas.nl. Onze partners CEMENTONLINE Meer informatie over deze bedrijven en over het partner schap st aat op www.cementonline.nl/partners. Cement wordt mede mogelijk gemaakt door:  partners CEMENT 1 2022 ?1 2? CEMENT 1 20 22 46 HIVIBE ? Monit oring van t rillingen in hoogbouw N aar een Nationaal Programma Hoogbouwmonitoring. 54 Herziening pr oductnormen v oor opleggingen gestrand W aarom de herziene normenserie NEN-EN 1337 e r nog steeds niet is. 60 W erken aan constructieve veiligheid I nleiding van een artikelenserie o ver constructieve veiligheid. Artikelen 6 N ieuw icoon voor de skyline v an Eindhoven Slank e constructie voor monumen- tale Bunk ertoren in Eindhoven. 18 Dubbelgekr omd dek voor fly- o ver knooppunt Emmen-West Same nwerking opdrachtgever en -ne mer voor het beste resultaat. 30 Int erview met Max Hendriks I n gesprek met de nieuwe hoofd- r edacteur van Cement over zijn motivaties e n drijfveren. 18 46 Foto voorpagina:?De Bunkertoren in Eindhoven, bron: IMd Raadgevende Ingenieurs COLOFON Cement, vakblad over betonconstructies, is hét vakblad van en voor constructeurs en verschijnt 8 keer per jaar. Het vakblad is een onderdeel van het kennisplatform Cement, een uitgave van Aeneas Media bv in opdracht van het Cement&BetonCentrum. Uitgave Aeneas Media bv, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE 's-Hertogenbosch T 073 205 10 10, www.aeneas.nl Redactie prof.dr.ir. Max Hendriks (hoofdredac- teur), ir. Paul Lagendijk, ir. Marloes van Loenhout, ir. Jacques Linssen, ir. René Sterken, ir. Cindy Vissering, ing. Henk Wapperom, dr.ir. Rob Wolfs Redactieraad ir. Edwin Vermeulen (voorzitter), ir. Paul Berendsen, ing. Dick Bezemer, prof.dr.ir. Jos Brouwers, ir. Henco Burggraaf, ir. Maikel Jagroep, ir. Hans Kooijman, ir. Ad van Leest, ing. Michael van Nielen PMSE, ir. Paul Oomen, ir. Dirk Peters, ir. Ton Pielken r ood, ir. Kees Quartel, ir. Hans Ramler, ir. Luc Rens, ir. Paul Rijpstra, ir. Dick Schaafsma, ing. Roel Schop,  dr.ir. Raphaël Steenbergen, prof.dr.ir. Kim van Tittelboom, dr.ir. Rutger Vrijdaghs, ing. Henk ter Welle, ing. Jan van der Windt Uitgever / vakredacteur ir. Jacques Linssen j.linssen@aeneas.nl, T 073 205 10 22 Planning en coördinatie Hanneke Schaap h.schaap@aeneas.nl, T 073 205 10 19 Eindredactie Hanneke Schaap Ontwerp Twin Media bv, Miranda van Agthoven Vormgeving Twin Media bv, Maarten Bosch Media-advies Leo Nijs, l.nijs@aeneas.nl, T 073  205 10 23 Klantenservice abonnementen@aeneas.nl, T 073 205 10 10 Website www.cementonline.nl Overname artikelen Overname van artikelen en illustraties is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Lidmaatschappen 2022  Kijk voor meer informatie over onze lidmaatschappen op www.cementonline.nl/lidworden of neem contact op via abonnementen@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voor- waarden op www.cementonline.nl/algemene- publicatievoorwaarden Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang - hebbenden kunnen cont act opnemen met de uitgever. ISSN 0008-8811 Inhoud Vakblad over betonconstructies CEMENT 1 2022 ?3 Ik stond in het droogdok van Damen Verolme in Rotterdam: een gegraven droogdok van 405 x 90 m in de Botlek dat gemakkelijk plaats biedt aan offshore installaties, evenals aan de grootste schepen ter wereld. Maar nu blijkt dit droogdok ook precies genoeg ruimte te bieden voor de bouw van twee gigantische tunnelele- menten die later, iets verderop, worden afgezonken en dan het centrale deel van de Blanken- burgtunnel vormen. En 'precies genoeg' is niet overdreven; als je je tussen de twee parallel gelegen tunnelelementen wil begeven, kunnen coronakilo's hinderlijk in de weg zitten. Nee, ik wil mijn eerste hoofdre- dactioneel niet gebruiken om een exposé te geven over de Blankenburgtunnel of over de nieuwe snelweg als geheel met tal van prachtige constructieve uitdagingen en oplossingen. Misschien lezen we dat later eens in Cement van de mensen die er werkelijk bij zijn betrokken. Enthousiasme Waar ik wel aan wil refereren, is het enorme enthousiasme dat me in alle gesprekken trof. De zon die in het droogdok scheen en het feit dat het project op schema ligt, zullen daar zeker aan hebben bijgedragen. Maar dit enthousiasme is breder. Het lijkt te horen bij iedereen die professioneel bij betonconstruc- ties betrokken is. Hetzelfde enthousiasme tref ik ook aan in dit nummer van Cement, bijvoorbeeld in de manier waarop Dorien Staal in haar column over de betonsec- tor vertelt. En ook bij de jonge constructeur Sanne Froukje de Haan ontbreekt het niet aan enthousiasme. Dit maakt dat de sector constant in beweging is. Deze Cement leest als een bloemlezing van deze bewe- ging: slankere (en dus duurza- mere) hoogbouw in Eindhoven, monitoren van trillingen in hoogbouw in Rotterdam, een fraai staaltje rekenwerk en dito uitvoering van een dubbelge- kromd dek voor een fly-over bij Emmen en aanpassingen van productnormen voor opleggin- gen (waarbij, eerlijk is eerlijk, de beweging nog wel wat sneller mag gaan). Oh en er is ook nog een interview met een enthou- siaste hoofdredacteur. Max Hendriks Voor reacties: cement@aeneas.nl 60 En verder 28 Column Dorien St aal D ie betonsector staat niet open voor ve randering... O nee?! 42 Gele zen in Structural Concr ete Vol. 22/5 Ee n variatie aan papers, met een focus op le vensduur en corrosie. 68 Bouw en met betonnen 'foto's' Bet on in beeld over 35 Green Corner Building , het kunstdepot in Muharraq, Bahrein. 74 De jonge const ructeur Sanne F roukje de Haan deelt haar e rvaring als innovatiemanager van ee n team dat een nieuw woonconcept ontwikk elt bij BAM. 4? CEMENT 1 20 22 auteurs ir. Okke Bronkhorst TNO p. 46 - 52 dr.ir. Chris Geurts TNO p. 46 - 52 ir. Jacques Linssen Redactie Cement / Aeneas Media p. 30 - 40, p. 60 - 66 ir. Kirsten Hannema Freelance architectuurjournalist p. 68 - 73 ing. Danny Grote Ganseij Nepocon ingenieurs & adviseursp. 18 - 27 ing. Allard Postema Van Spijker Infrabouw p. 18 - 27 ir. Dorien Staal Voorbij Prefab p. 28 - 29 ir. Evert van Vliet Adviesbureau ir. J.G. Hageman B.V.p. 54 - 59 ir. Patrick van Dodewaard IMd Raadgevende Ingenieurs p. 6 - 17 ir. Bob Gieskens VNconstructeurs p. 60 - 66 ir. Pim Peters RO IMd Raadgevende Ingenieurs p. 6 - 17 prof.dr.ir. Max Hendriks TU Delft / Redactie Cement p. 30 - 40 ir. Sanne Froukje de Haan BAM p. 74 - 75 ir. Pieter Schoutens Witteveen+Bos p. 18 - 27 ir. Rob Treels RC IMd Raadgevende Ingenieurs p. 6 - 17 Aan dit nummer van Cement werkten mee: EEM-software biedt de functionaliteit om op basis van lineair-elastische schijfkrachten en plaatmomenten wapening te bepalen. Maar de optie ontbreekt in de regel voor wapenen op dwarskracht. In het programma XFEM4U van Struct4U is het drie-lagen- model geïmplementeerd waarmee, naast veel andere zaken, wel dwarskrachtwape- ning kan worden toegepast, ook op andere posities dan rondom puntvormige onder- steuningen of puntlasten. Een en ander is toegelicht, aan de hand van een hybride plaatelement, in een recent verschenen Cement-artikel (Cementonline.nl en Cement 2021/8). Daarin wordt eerst het wapenen voor schijfkrachten samengevat en daarna het wapenen op plaatmomenten in de situ- atie dat geen dwarskrachtwapening nodig is. In een derde stap vindt de uitbreiding plaats naar het wapenen van platen op zowel moment als dwarskracht. Het combi- neren van schijf- en plaatwapening, zoals onder andere nodig is in schaalconstruc- ties, is een eenvoudige laatste vierde stap. Wapenen van schijven en platen Rectificatie In het artikel 'Wapenen van schijven en platen' in Cement 2021/8 staan twee fouten. In vergelijking (3) op pagina 40 staat een tekenfout. De juiste vergelijking is: mxx myy mxy Bottom: nxxb = + ? ; nyyb = + ? ; nxyb = + ? dv dv dv mxx myy mxy To p : nxxt = ? ? ; n yyt = ? ? ; nxyt = ? ? dv dv dv Op diezelfde pagina 40 onder het kopje 'Stap 3: Dwarskrachtwapening in platen' staat: '?een functie van v x en v x'. Dat moet zijn '?een functie van v x en v y'. Het artikel 'Wapenen van schijven en platen' is te lezen op www.cementonline.nl/ wapenen-van-schijven-en-platen. CEMENT 1 2022 ?5 1 De 100 m hoge Bunkertoren in aanbouw 1 6? CEMENT 1 20 22 Onder het motto van constructieve veiligheid wordt bij veel nieuwbouw gekozen voor het toepassen van heel veel beton. De relatief lage kosten van het materiaal staan dat niet in de weg. Vanuit het principe duurzaam construeren is dat echter niet wenselijk. Daarom is voor de nieuwbouw van de 100 m hoge Bunkertoren (foto 1) gezocht naar een minimale betonconstructie, zowel voor de vloeren als de betonwanden. Nieuw icoon voor de skyline van Eindhoven Slanke constructie voor monumentale Bunkertoren CEMENT 1 2022 ?7 auteurs De Bunker is een begrip bij iedereen die in Eindhoven heeft gestudeerd. Van de vroegere mensa tot de studentenverenigingen die er tot 2016 gehuisvest waren: veel (oud-)studenten heb- ben herinneringen aan deze markante plek (foto 2). In 2015 is gestart met de ontwikke- ling om de Bunker een nieuw leven te geven. Het gebouw was niet meer van deze tijd en bouwkundig in slechte staat. Maar het was ook een pand met monumentale waarde op een interessante locatie in de stad. Daarom is de bestaande Bunker in de nieuwbouw- plannen gedeeltelijk gehandhaafd (fig. 3). Door het toevoegen van een toren en par- keerkelder, die opbrengsten genereren, is dit ambitieuze plan haalbaar gemaakt. Door de Bunker niet geheel te slopen maar te gebruiken als podium voor de nieu- we woontoren, ontstaat er een unieke plint die de eenheid tussen het monument en nieuwbouw creëert. De nieuwe toren, met variërende plat- tegronden, telt 127 huurappartementen en 85 koopappartementen. In de plint zijn kan- toren en horeca gesitueerd. Onder het voor- malige parkeerterrein is een parkeerkelder ontworpen, met op maaiveldniveau een stadspark. De draagconstructie is opge- bouwd uit dragende wanden, een betonnen kern en penanten in de gevel. De constructie is grotendeels in het werk gestort. Waardering voor bestaande Bunker De vorm en materialisering van de nieuwe toren zijn direct afgeleid van de karakteris- tieke elementen van de bestaande Bunker (foto 4). Hierbij valt te denken aan rauwe materialen en gevels met een hoekverdraai- ing. Het effect van de samensmelting wordt versterkt ter plaatse van de entree; hier zijn bestaande gevelelementen doorgezet in de nieuwbouw (foto 5). In het ontwerp van de bestaande Bunker van de beroemde architect Huig Maaskant is bij de bouw in 1969 een zeer uitgekiende constructie toegepast met wei - nig reserve in de draagcapaciteit. Hoewel de naam anders doet vermoeden, bezit het bestaande gebouw een slanke constructie opgebouwd uit dunne betonnen gevels, balkenstructuur en zelfs een staalskelet. De kenmerkende elementen van het gebouw blijven behouden. Zo blijven de buitengevels zo veel mogelijk (architectonisch) ongewij- zigd. Door de jaren heen hebben er behoor- lijk veel interne verbouwingen plaatsgevon - den aan het gebouw, waardoor de logica van de constructie soms niet te achterhalen is. Het ontbreken van constructieve archiefge- gevens was hierbij een groot gemis. Iedere aanpassing aan de bestaande constructie moest dus in het werk worden onderzocht. Het uitgangspunt hierbij was dat er geen extra belastingen worden toegevoegd aan de constructie en dat bij alle nieuwe construc- tieve ingrepen de krachten direct worden afgedragen naar de bestaande draaglijnen. De funderingswijze was in eerste in- stantie ook onbekend. Veldonderzoek heeft uitgewezen dat er een paalfundering was toegepast. 2 De bestaande Bunker IR. PATRICK VAN DODEWAARD Projectleider IMd Raadgevende Ingenieurs IR. ROB TREELS RC Projectleider IMd Raadgevende Ingenieurs IR. PIM PETERS RO Directeur / Raadgevend Ingenieur IMd Raadgevende Ingenieurs 2 8? CEMENT 1 20 22 Dankzij de relatief dunne vloeren van 280 mm was het mogelijk binnen het gestelde kader van 100 m hoogte een extra verdieping te realiseren 3 Render van de Bunkertoren; grijs = nieuw, blauw = bestaand. De lange donkere zijde waar je tegenaan kijkt is de westzijde 4 De bestaande bunker bestaat uit bruut beton en schuine vlaken PROJECTGEGEVENS project Bunkertoren opdrachtgever Real Estate Development Company en Being Developmentarchitect Powerhouse Company constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs aannemer Van Wijnen Zuid leverancier prefab balkons Geelen beton leverancier bevestigingssysteem (I-dock) Schöck 3 4 CEMENT 1 2022 ?9 6 5 5 De Bunkertoren in aanbouw met op de voorgrond de bestaande Bunker 6 Stalen kolommen waar de uitgezaagde gevelelementen tegenaan zijn bevestigd 10? CEMENT 1 20 22 Terugplaatsen bestaande gevelelementen Vanuit de gemeente is de eis gesteld de ka- rakteristieke schuine betonnen gevelwan- den van het oorspronkelijke gebouw zoveel mogelijk intact te laten. Een aantal van deze betonwanden zijn eruit gezaagd en tijdelijk ergens anders opgeslagen. Hierdoor ont- stond er werkruimte om het nieuwe beton- skelet uit te voeren. Nadat deze nieuwbouw gereed was zijn de uitgezaagde gevelwanden op de oorspronkelijke positie teruggeplaatst. Deze betonnen gevelwanden zijn met achter- liggende stalen kolommen aan de nieuwe betonconstructie bevestigd (foto 6). Om be- vestiging mogelijk te maken zijn speciale stalen hijsjukken ontworpen. Bouwput binnen bestaand gebouw Onder de nieuwe Bunkertoren en het naast- gelegen voormalige parkeerterrein is een eenlaagse kelderbak voor de benodigde par- keerplaatsen en bergingen voorzien. Door het toepassen van een automatisch parkeer- systeem bleek een eenlaagse kelder voldoen- de. Om dit systeem te kunnen plaatsen, is er gedeeltelijk een extra verdiepte kelder ont- worpen. De positie van deze extra diepe bak is zo gekozen dat er geen afsluitende bouw- putbodem benodigd was. Het ontgravingsniveau van het diepste deel van de kelderbak is circa 6 m, wat vergelijk- baar is met het ontgravingsniveau van de fundering onder de toren. Om deze diepere betonconstructie te kunnen storten is een bouwput met zogenoemde soilmixwanden tegen de bestaande kelders van de Bunker gerealiseerd. Een soilmixwand is een grond- en waterremmende beschoeiingswand die bestaat uit een aaneengesloten reeks soil- mixpanelen (foto 7). Deze panelen zijn een mix van grond en water/cement en zijn na menging over de nodige lengte voorzien van een staalprofiel. De soilmixwanden zijn gesteund met behulp van groutankers. Gezien de afwisselende veen- en zand- lagen op de locatie en de aanwezigheid van de kelder onder de bestaande bunker, is er gekozen voor een soilmixwand als minst risicovolle en economische oplossing. De kelder onder de toren en de parkeerkel- der naast de toren zijn tijdens de ruwbouw van elkaar losgekoppeld. Dit was nodig om- dat de twee delen een verschillend zettings- gedrag zullen vertonen; de kelder onder de toren zakt meer door de geconcentreerde bovenbelasting. Een tijdelijke stortstrook werd opgelaten tijdens de ruwbouwfase (fig. 8). Nadat de toren nagenoeg op het 7 7 Bouwput binnen het bestaande gebouw. Soilmixwanden zichtbaar onder meer onder de bestaande wand van de Bunker Doordat de balkons zijn bevestigd met een I-docksys- teem en enkele weken later werden geplaatst dan de penanten, was tijdelijk sprake van 'zwevende penanten' ENGINEERINGS­ COÖRDINATOR IMd Raadgevede Ingenieurs heeft als hoofdconstructeur ook een aanvullende opdracht voor de rol als engineerings- coördinator van de aannemer gekregen. Bij een dergelijk complex project waar veel onderaannemers en leveran- ciers bij betrokken zijn, is daar- door voorkomen dat er ondui- delijkheden zijn ontstaan over de uitgangspunten en de onderlinge samenhang van de diverse onderdelen. Daarmee werd een soepel uitvoerings- proces mogelijk. CEMENT 1 2022 ?11 noordwest hoogste punt was, is deze strook aangevuld en is er één afgesloten kelder ontstaan. Vanwege de hoge paalbelastingen (ca. 4500 kN) en de wisselende grondopbouw in Eindhoven zijn voor de nieuwbouw Fun- dexpalen met groutinjectie aangebracht. Hierdoor is het aantal palen geminimaliseerd en zijn lokaal lijnvorminge funderingspoeren toegepast in plaats van een plaatfundering. Slanke vloeren met grote beukmaten De toren heeft grote beukmaten van respec- tievelijk 7,5 en 9 m (fig. 9). Door deze grote beuken is er een vrije indeelbaarheid moge- lijk van de ruime woningen. De vloeren zijn ontworpen in een dikte van slechts 280 mm. Dankzij deze relatief dunne vloeren was het mogelijk om binnen het gestelde kader van 100 m hoogte een extra verdieping te reali- seren. Het toepassen van de dunne vloeren gaf technisch een aantal interessante uitda- gingen. Zo is er na het storten van de vloe- ren acht weken doorgestempeld om een deel van de kruipvorming te beperken (foto 10). Om de vervorming door de perma- nente belastingen en het eigen gewicht te compenseren is een toog aangebracht. Door de slanke vloeren en dunne pe- nanten lag er in het ontwerp en tijdens de collegiale toetsing veel nadruk op het pons- gedrag van de vloeren. Hierbij waren de in- klemmingsmomenten van de vloerranden onderwerp van discussie. Door in een SCIA 3D-model van de kolom-vloeraansluitingen de spanningen op de periferie te berekenen, was het mogelijk de ponswapening beperkt Met de Bunkertoren is aangetoond dat constructeurs meer kunnen doen in de ontwerpen om de milieulast van het bouwen te reduceren 8 9 8 Voor de tijdelijke loskoppeling van de kelder onder de toren en de parkeerkelder naast de toren zijn tijdens de ruwbouw stortstroken toegepast 9 Plattegrond een van de verdiepingen met H-vormig stabiliteitsconstructie 12? CEMENT 1 20 22 te houden (fig. 11). Dit neemt niet weg dat ponswapening onvermijdelijk was, maar dit woog ruimschoots op tegen de opbrengsten van een extra verdieping. Winst in GO door slanke stabiliteitsconstructie De nieuwe betonconstructie is volledig los gehouden van de bestaande constructie. De stabiliteit van de bestaande Bunker wordt vanwege de diverse ingrepen ontleend aan de nieuwbouw. Daarom is een verticale dilatatie toegepast, waarbij wel horizontale krachten kunnen worden doorgegeven. In de nieuwe toren verzorgen de wo- ningscheidende betonwanden de stabiliteit in oost-westrichting. De wanden zijn met lateien in de centrale gangzone gekoppeld zodat er een doorgaande stabiliteitswand ontstaat (fig. 12). Door de gevelpenanten niet mee te nemen in de stabiliteit, konden deze worden uitgevoerd zonder lateien en kleiner zijn dan 0,5 m². Hierdoor mogen ze als ge- bruiksoppervlak (GO) worden meegerekend. Boven de 25e verdieping verzorgt de centrale kern alleen de stabiliteit en konden overal penanten worden toegepast zonder lateien. Hierdoor is extra flexibiliteit ontstaan in de woningtypen. De analyses zijn uitgevoerd met behulp van 2D SCIA-modellen waarmee de verdeling van de windbelasting tussen de verschillende wanden zijn geanalyseerd (fig. 13). Door de vorm van het gebouw reageert as D bijvoor- beeld een stuk stijver dan as B, waardoor krachten worden herverdeeld. Om de her- verdeling van stabiliteitskrachten tussen de wanden onderling mogelijk te maken, zijn er op een aantal verdiepingen in de rekenmo- dellen koppelingen aangebracht tussen de wanden. Op deze verdiepingen is de schijf - werking in de vloeren afgewapend met extra trekbanden. Om een diversiteit aan woningen mo- gelijk te maken, is voor de stabiliteit in noord-zuidrichting gekozen voor slechts twee relatief korte dwarswanden die op de onderste twee commerciële lagen met een stramien zijn verlengd. Samen met de wan- den op de assen C en D vormen ze een stijf dubbel H-profiel (fig. 9). De slankheid boven de 2e verdieping is hiermee 1:11,5, waarmee de Bunkertoren zeer slank is. De hoge slankheid van de toren resul- teert in een relatief grote vervorming met een aanzienlijk tweede-orde-effect tot gevolg. Om de vervormingen en het tweede-orde- effect te beperken (en daarmee de kritische lateikr achten), is er extra stijfheid toege - voegd aan de H-kern. De stijfheid is gevon- den in het toevoegen van verticale wapening in de wanden van de H-kern (fig. 14). Met 10 10 Door de grote beukmaat en relatief dunne vloeren zijn deze vloeren acht weken doorgestempeld CEMENT 1 2022 ?13 11 13 12 11 Ponswapening bij kolom-vloeraansluitingen 12 Doorsnede ter plaatse van een van de wanden (as C) 13 Vervorming in een van de wanden 14? CEMENT 1 20 22 Rood = lat eiwapening Blauw = hoo fdwapening vloeren Groen = bijlegw apening M-N-kappaberekeningen is de daadwerkelijke stijfheid bepaald en daarmee de optredende vervormingen en krachtswerking nauwkeu - riger bepaald. De kosten van deze extra wa - pening wogen op tegen de winst in GO doordat de wanden hierdoor over de gehele hoogte dunner konden worden uitgevoerd. Tunnelsysteem voor een snelle ruwbouw en flexibele woningen De bovenbouw is vanaf de 4e verdieping getunneld uitgevoerd om een snelle ruw- bouwtijd te halen en steigerloos te kunnen bouwen (foto 15). De vorm van de vloerplat- tegronden is iedere verdieping afwijkend doordat de toren steeds een stukje slanker wordt over de hoogte van het gebouw. De schuine lijn aan de westzijde is meegeno- men in het tunnelproces, terwijl de uitdijen- de vorm aan de zuidzijde met prefab kolom- men en breedplaten later volgde in een losse bouwstroom. Hiermee werd het mogelijk om een tunnelcyclus te halen van zes dagen per verdieping. In het constructief ontwerp is aangestuurd op een grote mate van repe- titie in de dragende wanden en vloerover- spanningen. Vanaf de 25e verdieping zijn de dichte wanden vervangen door penanten die in het tunnelproces zijn meegenomen. Ook met een tunnelsysteem zijn daardoor ver- schillende woningtypen mogelijk. 14 Zwaar gewapende latei in de H-kern 15 De bovenbouw is vanaf de 4e verdieping uitgevoerd met een tunnelbekisting 14 15 CEMENT 1 2022 ?15 .E. Voor vorm en afmetingen prefab balkon zie bouwkundig detail wandwap. ø12-150 wandwap. ø12-150 2ø25-125 onderzijde 900 mm vanaf o.k. vloer verankeren bovenzijde 1350 mm +kim vanaf b.k. vloer verankeren isokorf gain 30 mm instorten en na bevestiging balkon aangieten wandwap. ø12-150 wandwap. ø12-150 hrspø16-125 (l boven=3000, l onder = 1000) lassen aan stekken ø25 -.11b 50 70 250 280 Schöck Idock 20mm verdiept aanbrengen 8ø8 50251002550 ø10-150 ø8-150 ø8-150 werkvolgorde:- onderwap + hrsp vloer aanbrengen- stekken ø25 + aangelaste hrsp aanbrengen- Idocks op de hrsp vloer en tussen hrsp stekken leggen hrspø10-150 tbv afwapenen vloernet l onder=1000 l boven = 3000 .E. -.11a 2ø25-125 Schöck Idock isokorf hrspø16-125 (l boven=3000, l onder = 1000) lassen aan stekken ø25 125 125 50251002550 project:opdrachtgever:architect: projectnummer:projectleider:projecttekenaar: omschrijving wijziging:datum wijziging: onderdeel:schaal:papierformaat:datum: fase-tekeningnaam-versie: www. i m db v .n limd@imdbv.nlE010 201 23 60T3071 EL Rotterdam Piekstraat 77 3007 JA Rotterdam Postbus 50521 De Bunker te Eindhoven Bunkertoren B.V. PowerHouse Company 4449R. TreelsM. Stuij 1:10 A3 [420x 297]24-07-2020 Principe detail Idock UO DET1V Detail 11a Detail 11E Beeldbepalende balkons met achterafmontage Een andere grote technische uitdaging waren de balkons aan de zuidzijde van de toren. Op de 10e t/m 19e verdieping zijn over de hele breedte van de toren balkons aanwezig met een verlopende diepte (foto 16). Het grootste balkon kent een uitkraging van 3 m, inclu- sief plantenbakken. Om deze balkons moge- lijk te maken, is er vroegtijdig een integraal ontwerpdetail gemaakt ? samen met de aannemer, leverancier van de prefab bal- kons en de leverancier van het bevestigings- systeem ? om dit zowel rekenkundig als uit- voeringstechnisch onder controle te krijgen. Om hiervoor de benodigde aandacht te krij- gen, is het detail door als een kritisch detail bestempeld in de robuustheidsanalyse die nodig is in gevolgklasse CC3 (zie ook onder 'CC3 en kritische elementen'). Dit is een vrij ongebruikelijke stap omdat een balkon in principe niet eens tot de hoofddraagcon- structie behoort. Door het tunnelproces en de keuze voor steigerloos bouwen, viel de keuze op achterafmontage van de balkons. Hiervoor is het zogenoemde I-docksysteem toegepast (fig. 17). Hierbij worden plastic bakken inge- stort in de betonvloer. Hierin worden de wapeningsstaven van de isokorven gelegd, waarna ze worden volgegoten. Bij de grote uitkragingen was een koppeling over de gehele breedte noodzakelijk, waardoor de I-docks ook ter plaatse van de penanten moesten worden geplaatst. Ten tijde van de uitvoering van de penanten is het I-docksysteem in feite een plastic bakje met lucht waarop geen beton- nen penant kan worden gestort. Doordat de balkons enkele weken later werden geplaatst dan de penanten, was tijdelijk sprake van 'zwevende penanten' tijdens de uitvoering. Dit is opgelost door de penantwapening te verzwaren naar staven Ø25 (fig. 17). Deze vormden ten tijde van de uitvoering druk- staven waarop maximaal vijf verdieping mochten worden doorgebouwd, voordat de I-dock en het onderste deel van het penant kon worden afgestort. Om zeker te zijn van een goede vulling zijn er gains opgenomen in de penanten. 16 17 16 Op de 10e t/m 19e verdieping zijn over de hele breedte van de toren balkons aanwezig met een verlopende diepte 17 Detail achteraf bevestiging balkons met I-docksysteem 16? CEMENT 1 20 22 Dit ongebruikelijke detail is op initiatief van IMd Raadgevende Ingenieurs eerst getest met een proefopstelling op de begane grond- vloer (foto 18). Alle partijen zijn zo in staat gesteld om input te leveren aan het detail en het te verbeteren. Dit alles met als doel om het detail onder de tijdsdruk van het tunnel- proces ook goed te kunnen maken. Door deze uitvoerige voorbereiding is het gelukt om tot een voorspoedige en foutloze monta- ge te komen. Een mooi voorbeeld hoe een samenwerking tussen de ontwerpende en uitvoerende partijen kan leiden tot een maakbaar eindresultaat. CC3 en kritische elementen Vanwege de hoogte van het gebouw valt de constructie in gevolgklasse CC3. In overleg met de opdrachtgever is een collegiale toets uitgevoerd door een externe partij. Tevens heeft er intern gedurende alle ontwerpfases een schaduwteam meegewerkt. Doordat de toren nagenoeg volledig in het werk is gestort, is er sprake van een hoge mate van robuustheid. De verdiepings- vloeren zijn berekend op het wegvallen van een penant of kolom. In de SCIA-modellen van de vloeren zijn diverse scenario's onder- zocht, waarbij er steeds een steunpunt is verwijderd. Een resultaat hiervan zijn diver- se trekbanden in de vloeren, met name langs de gevels. De wanden zijn getoetst met staafwerkmodellen in het geval er een latei, wandligger of een penant bezwijkt. Ook dit resulteerde in een beperkt aantal trekbanden. Op as E, ter plaatse van de entree, zijn twee schuine kolommen ontworpen. Deze kolommen maken niet alleen een architect- onisch statement in de entree, maar lossen ook heel praktisch de overgang tussen toren, entreehal en onderliggende gedraaide rij- baan in de parkeergarage op. Omdat deze kolommen geen rekenkundig aantoonbare tweede draagweg hebben, zijn ze als kritisch element beschouwd. De kolommen zijn ro- buust gewapend, berekend als kritisch ele- ment en in de uitvoering extra gecontroleerd. De Bunkertoren De uitgekiende constructie van de bestaande Bunker heeft geleid tot inspiratie om even - eens een slanke woontoren met minimale betonhoeveelheden te ontwerpen. Dit heeft een positief effect op de milieulast. Met de Bunkertoren is aangetoond dat construc- teurs meer kunnen doen in de ontwerpen om de milieulast van het bouwen te reduce- ren. De slanke constructie is mogelijk ge- maakt door uitgebreide analyses, maar verei - sen wel een goede samenwerking tussen constructeur en aannemer. Dit is een aspect waar constructeurs in de huidige bouwwereld vaak aan voorbij gaan. Grote slagen kunnen nog steeds worden gemaakt op dat gebied. Het brutalistische icoon de Bunker, dat al ruim 50 jaar dienst doet, krijgt door toevoeging van de Bunkertoren een nieuwe verwachte levensduur van 125 jaar of meer. 18 18 Proefopstelling bevestiging balkons CEMENT 1 2022 ?17 Dubbelgekromd dek voor fly-over knooppunt Emmen-West Samenwerking opdrachtgever en opdrachtnemer voor het beste resultaat 1 Fly-over knooppunt Emmen-West N34/N391 1 18? CEMENT 1 20 22 Om de regionale bereikbaarheid en verkeersveiligheid te vergroten, is de N34 tussen Coevorden-Noord (N382) en de Frieslandroute (N381) verdubbeld naar 2 × 2 rijstroken. Als onderdeel van dit programma is het knooppunt N34/N391 (Emmen-West) bij Emmen grondig gerenoveerd. Hierbij zijn bestaande op- en afritten van de N34 op het onderliggende wegennet komen te vervallen om plaats te maken voor directe verbindingsbogen tussen de N34 en N391. Prominent landmark van het project is een 100 m lange fly-over. De fly-over wordt gekenmerkt door een geheel monoliet dek met vier overspanningen van circa 25 m (fig. 3 en 4), die ter plaatse van de tussensteunpunten vloeiend over- gaan in de pijlers (fig. 2) . Het dek ligt zowel verticaal als horizontaal in een bochtstraal en ook de onderzijde van het dek is afgerond (fig. 5). Het betonoppervlak is geprofileerd met schaduwgroeven (canne- lures). Opdracht en contract Hoewel het project Knooppunt Emmen- W est grotendeels is aanbesteed als Design & Construct UAV-GC-contract, wilde de provincie Drenthe verzekerd zijn dat de hoge architectonische ambities van de fly-over voldoende in het contract lagen verankerd. De provincie heeft Witteveen+Bos benaderd om het architectonisch ontwerp van de fly-over op te werken naar een con- structief DO, om het zo als Engineer & Con - struct-deel in het contract op te kunnen nemen. Opdrachtnemer Van Spijker Infrabouw heeft de economisch meest voordelige inschrijving gedaan voor de realisatie van het project. Naast een gunstige prijs was de inschrijving met een aangepaste bouwfasering onder- scheidend. Dankzij deze fasering kon de hinder voor het verkeer op de N34 en ver- keer van en naar Emmen worden beperkt. Nepocon ingenieurs & adviseurs heeft in opdracht van Van Spijker Infrabouw de UO- engineering van de fly-over en de volledige engineering van de overige kunstwerken verzorgd. Daarnaast leverde het ingenieurs- bureau de constructieve onderbouwing voor de aangepaste bouwfasering. In dit project waren in de verscheidene projectfasen verschillende uitgangspunten en belangen aan opdrachtgevers- en opdracht- nemerszijde. Dit resulteerde in verschillende ideeën over de optimale oplossing. Een hy- bride contractvorm gaf de mogelijkheid om het beste vanuit beide zienswijzen te combi- neren. In dit artikel wordt het ontwerppro- ces van de fly-over toegelicht vanuit de beide invalshoeken, en wat ervoor nodig was om deze samen te brengen. PROJECTGEGEVENS project Reconstructie knooppunt Emmen-West N34/N391 opdrachtgever Provincie Drenthe constructeur opdrachtgever Witteveen+Bos opdrachtnemer Van Spijker Infrabouw constructeur opdrachtnemer Nepocon ingenieurs & adviseursarchitect FARSK Architecten & I n fra contractvoor - ber eidingsfase mei 2017 ? januari 2019 gunning augustus 2019 uitwerking en realisatie september 2019 ? december 2021 openstelling fly-over 12 november 2021 oplevering januari 2022 CEMENT 1 2022 ?19 auteurs 2 Visualisatie fly-over, gezien vanuit oude Rijksweg, bron: FARSK3 Bovenaanzicht dek (DO) IR. PIETER SCHOUTENS Constructeur opdrachtgever Witteveen+Bos ING. ALLARD POSTEMA Projectleider opdrachtnemer Van Spijker Infrabouw ING. DANNY GROTE GANSEIJ Constructeur opdrachtnemer Nepocon ingenieurs & adviseurs 2 3 fly-over oude Rijksweg fietspadoprit N34 westelijke rijbaan N34 (nieuwe rijbaan)oostelijke rijbaan N34 (oude rijbaan) Van architectonisch schetsont- werp naar constructief DO Bij de start van de contractvoorbereidings- fase lag er een grote uitdaging om het ambi- tieuze architectonische ontwerp te vertalen naar een maakbaar constructief ontwerp. Enkele vraagstukken die hierbij een promi- nente rol speelden, worden nader toegelicht. Voorspanning? De fly-over bestaat ? behou- dens de landhoofden ? uit één monoliete betonconstructie. Funderingspoeren, pijlers en dek zijn momentvast verbonden. Om het slanke dekontwerp mogelijk te maken en doorbuiging en neerwaartse kruipvervor- ming boven het profiel van vrije ruimte (PVR) te minimaliseren, is het dek in langs- richting voorgespannen. Door elastische verkorting en kruip als gevolg van deze voorspanning, maar ook door krimp en thermische effecten, zal het dek gaan ver- korten. Door de monoliete verbinding van het dek met de pijlers zullen de pijlers hori- zontaal mee vervormen. De forse funderingspoeren zijn mini- maal 0,5 m onder maaiveld gelegen en rus- ten elk op 24 palen. Vervorming van de pij- lers wordt dus verhinderd door de palen en een passieve grondwig achter de poeren, met als gevolg zeer hoge dwarskrachten in de pijlers en afname van de voorspandruk in de middelste overspanningen. Om zeker te zijn dat alle opgelegde en verhinderde vervormingen door de constructie opneem- baar zijn, is een uitgebreide gevoeligheids- analyse uitgevoerd en is de constructie ook 20? CEMENT 1 20 22 300 500 600 50066001000 270 530 300 6 60 0 Cala m i t e it e n st r o ok 2 4 00 Rij b aa n + z i c h tv erb re di n g 3 4 00 8 00 1400 81001100 500 402 1003 1905 10600 5 .0 0% 500 1185 1685 1 4 00 A A2 3 4 5 B B N34 Z uid- Noord N34 N oord -Z uid Ermerweg/Oude Rijksweg O p rit N 34 Kl inkmo len 2 Funderingspoer Taludwand 7 3. 3 0 ° 7 3 .3 0° 7 3 .3 0° Stootplaten 5000x1000x400Vleugelwand Toegang inspectieruimte Taludwand 1 0 6 00 Fietspad A f r i t 1 HWA HWA Trekput 2 0 0 00 2 6 0 00 2 60 00 Cortenstalen kokerprofiel 300×130 Toegang inspectieruimte Afvoer hemelwater Ø160 Aansluiting op HWA systeem nader te bepalen door de opdrachtnemer Stootplaten 5000x1000x400 Vleugelwand 8 6 00 8600 2 75 0 630 0 4 95 0 Taludwand Cortenstalen kokerprofiel 300×130 1 5 0 00 6 00 0 2 10 00 2 100 0 6000 Afvoer hemelwater Ø160 Aansluiting op HWA systeem nader te bepalen door de opdrachtnemer HWA HWA Doorvalbeveiliging Doorvalbeveiliging Doorvalbeveiliging Doorvalbeveiliging Legenda Gewapend beton Prefab beton Voorgespannen betonWerkvloerbeton Granulaat FunderingszandZandcementstabilisatie Asfalt Maten in meters, tenzij anders vermeld Materiaalmaten in mm, tenzij anders vermeld Peilmaten in meters t.o.v. N.A.P., tenzij anders vermeld Diameters in mm, tenzij anders vermeldOpmerkingen 102794-TEK-3002 Landhoofd Noord 102794-TEK-3003 Landhoofd Zuid 102794-TEK-3004 Details 102794-TEK-3005 Palenplan 102794-TEK-3006 Locatie taludwandenBijbehorende tekeningen 25,286 25,364 25,44 3 25,52225,601 25,680 25,757 25,833 25,907 25,978 26,048 26,117 26,182 26,246 26,309 26,368 26,427 26,483 26,53 7 26,59026,641 26,689 26,73 5 26,780 26,823 26,863 26,902 26,93 9 26,974 27,007 27,03 8 27,067 27,094 27,119 27,14 2 27,164 27,184 27,201 27,216 27,23 0 27,24127,251 27,259 27,265 27,268 27,271 27,271 27,268 27,265 27,259 27,251 27,241 27,23 0 27,216 27,200 27,183 27,164 27,14 2 27,119 27,094 27,066 27,03 7 27,006 26,973 26,93 8 26,901500,000 502,000 504,000 506,000 508,000 510,000 512,000 514,000 516,000 518,000 520,000 522,000 524,000 526,000 528,000 53 0,000 53 2,000 534,000 53 6,000 53 8,000 540,000 542,000 544,000 546,000 548,000550,000 552,000 554,000 556,000 558,000 560,000 562,000 564,000 566,000 568,000 570,000 572,000 574,000 576,000 578,000 580,000 582,000 584,000 586,000 588,000 590,000 592,000 594,000 596,000 598,000 600,000 602,000 604,000 606,000 608,000 610,000 612,000 614,000 616,000 618,000 620,000 622,000 624,000 626,000 628,000 63 0,000 BOVENZIJDE ASFALTMETRERING Hoogte Hoogte 10.012.5 15.0 17.5 20.0 22.5 25.0 27.5 30.0 10.0 20.0 30.0 PVR 4600 PVR 4600 PVR 4600 PVR 4600 73 ,3 ° 73 ,3 ° 15.505 15.259 15.572 15.564 20.865 21.034 20.803 20.983 14 00 24681 25000 2500022690 26.593 27.083 27.269 Voorgespannen betondek Betonpoer 5800x8500Betonpijler SchroefinjectieankerPaalfundering DamwandGording Taludwand Taludwand 7 3 , 3 ° LandhoofdStootplaat DoorvalbeveiligingTaludwand Tubexpaal met groutinjectie Bestaand maaiveldToekomstig maaiveld 27.175 25.812 DamwandLeganker 1720 1720 5300 5300 5 . 0 0% 10600 As B B 1500 4760 * 3370 7500 * +13.767 +15.267 HWA afvoer Ø160 maximaal 45 graden 5 . 0 0% Betonpijler BetondekSchampkant A A 1 4 00 1500 3685 * 215 * 2215 * 7500 * 8 32 0 * +13.767 +15.267 Betonpijler Cannelure Zie detail cannelure voor dwarsdoorsnede Zie model ''Fly-over Emmen West_Looplijnen Cannelure'' voor geometrie Taludwand Cortenstalen kokerprofiel Betondek Zie model ''Fly-over Emmen West_vorm pijlers en brugdek'' Randelement buitenzijde Toegang inspectieruimte Toegang inspectieruimte Doorvalbeveiliging Taludwand Dilatatievoeg in randelement Geen doorzicht, horizontale plaatnaden doorlopend Dilatatievoeg in randelement Geen doorzicht, horizontale plaatnaden doorlopend Beplating randelement om de hoek doorzetten Beplating randelement om de hoek doorzetten Grasbetontegels Doorvalbeveiliging Doorvalbeveiliging Vrijstaande keerwand (constructief niet verbonden met landhoofd) afmetingen en positionering indicatief Vrijstaande keerwand (constructief niet verbonden met landhoofd) afmetingen en positionering indicatief Taludwand schaal: 1 : 50 Dekdoorsnede schaal: 1 : 200 Bovenaanzicht Schaal 1:200 5m 10m 0 Opdrachtgever GetekendGecontroleerdGoedgekeurdProjectcode Tekeningnummer Bladnummer Schaal StatusDatum Formaat Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs B.V. Van Twickelostraat 2 | Postbus 233 | 7400 AE Deventer | +31 (0)570 69 79 11 | www.witteveenbos.com | KvK 38020751 Model Locatie Project Onderdeel Provincie Drenthe 102794 TEK-3001 S.J. Wolbrink 18-01-2019 P. SchoutensL. Dijks 1/6 Var. Definitief A0L Reconstructie Knooppunt Emmen-West N34/N391Definitief ontwerpFly-over overzichtstekening Schaal 1:100 2.500mm 5.000mm 0 schaal: 1 : 200 Lengteprofiel in as fly-over schaal: 1 : 100 Doorsnede A-A schaal: 1 : 100 Doorsnede B-B 3D view Zijaanzicht Fly-over Wijz. Getek. Dat umOmschrijving1 1.. 3.. 4.. 3.. 44../... 05. 31. 1.. 4 4. . ABjB k g r c gr c l Tr p m mi 0 2 .. Pgh C BB l
)
[ g a f rt cpC pc bg l e 1 2 .. 6 .. /2.. 6/..//.. 3.. 2.0 /..1 /7.3 /.4.. 3 . . 3.. //63 /463 / 2 .. " " 0 1 2 3 # # L12
; sgb+ Lmmpb L12
L mmpb +; sgb &pkcpuce-Msbc
PghiTuce M n pgr
L 12 ,j glikm jcl
0 DslbcpgleTnmcp RBjsbuBlb 5 1 1 . n 5 1 1 .n 5 1 1 .n 4rmmrnjBrcl 3...v/...v2.. TjcsecjuBlb RmceBle
glTncargcpsgkrc RBjsbuBlb / . 4 .. DgcrTnBb " d p g r
/ F8" F8" Rpcinsr 0 . . .. 0 4 . .. 0 4. .. AmprclTrBjcl
imicpnpmdgcj
1..?/1. RmceBle
glTncargcpsgkrc "dtmcp
fckcjuBrcp
?/4. "BlTjsgrgle
mn
F8"
TwTrcck
lBbcp
rc
CcnBjcl
bmmp
bc
mnbpBafrlckcp
4rmmrnjBrcl 3...v/...v2.. TjcsecjuBlb 6 4 .. 64.. 0 53 . 41. . 2 73 . RBjsbuBlb AmprclTrBjcl
imicpnpmdgcj
1..?/1. / 3 . .. 4 .. . 0 /. .. 0 /.. . 4... "dtmcp
fckcjuBrcp
?/4. "BlTjsgrgle
mn
F8"
TwTrcck
lBbcp
rc
CcnBjcl
bmmp
bc
mnbpBafrlckcp
F8" F8" BmmptBjCctcgjgegle BmmptBjCctcgjgegle BmmptBjCctcgjgegle BmmptBjCctcgjgegle JceclbB EcuBnclb
Ccrml NpcdBC
Ccrml TmmpecTnBllcl
Ccrml 8cpitjmcpCcrml EpBlsjBBr DslbcpgleT[Blb ;BlbackclrTrBCgjgTBrgc "TdBjr KBrcl
gl
kcrcpT
rcl[gh
BlbcpT
tcpkcjb KBrcpgBBjkBrcl
gl
kk
rcl[gh
BlbcpT
tcpkcjb NcgjkBrcl
gl
kcrcpT
rmt
L"N
rcl[gh
BlbcpT
tcpkcjb BgBkcrcpT
gl
kk
rcl[gh
BlbcpT
tcpkcjb Mnkcpiglecl /.0572+R&,+1..0 JBlbfmmdb
Lmmpb /.0572+R&,+1..1 JBlbfmmdb
;sgb /.0572+R&,+1..2 BcrBgjT /.0572+R&,+1..3 NBjclnjBl /.0572+R&,+1..4 JmaBrgc
rBjsbuBlbcl #ghCcfmpclbc
rciclglecl 03 064 03 142 03 22 1 03 30003 4./ 03 46. 03 535 03 611 03 7.5 03 756 04 .26 04 //5 04 /60 04 024 04 1.7 04 146 04 205 04 261 04 31 5 04 37.04 42/ 04 467 04 51 3 04 56. 04 601 04 641 04 7.0 04 71 7 04 752 05 ..5 05 .1 6 05 .45 05 .72 05 //7 05 /2 0 05 /42 05 /62 05 0./ 05 0/4 05 01 . 05 02/05 03/ 05 037 05 043 05 046 05 05/ 05 05/ 05 046 05 043 05 037 05 03/ 05 02/ 05 01 . 05 0/4 05 0.. 05 /61 05 /42 05 /2 0 05 //7 05 .72 05 .44 05 .1 5 05 ..4 04 751 04 71 6 04 7./ 3.. ... 3.0 ... 3.2 ... 3.4 ... 3.6 ... 3/. ... 3/0 ... 3/2 ... 3/4 ... 3/6 ... 30. ... 300 ... 302 ... 304 ... 306 ... 31 . ... 31 0 ... 312 ... 31 4 ... 31 6 ... 32. ... 320 ... 322 ... 324 ... 326 ...33. ... 330 ... 332 ... 334 ... 336 ... 34. ... 340 ... 342 ... 344 ... 346 ... 35. ... 350 ... 352 ... 354 ... 356 ... 36. ... 360 ... 362 ... 364 ... 366 ... 37. ... 370 ... 372 ... 374 ... 376 ... 4.. ... 4.0 ... 4.2 ... 4.4 ... 4.6 ... 4/. ... 4/0 ... 4/2 ... 4/4 ... 4/6 ... 40. ... 400 ... 402 ... 404 ... 406 ... 41 . ... #MT&L;G+B&
"4D"JR K&RP&PGLE Fmmerc Fmmerc /.. /03 /3. /53 0.. 003 03. 053 1.. /.. 0.. 1.. NTP
24.. NTP
24.. NTP
24.. NTP
24.. 51 1 n
51 1 n
/33.3 /3037 /3350 /3342 0.643 0/.12 0.6.1 0.761 /2 .. 0246/ 03... 03...0047. 04371 05.61 05047 TmmpecTnBllcl
Ccrmlbci #crmlnmcp 36..v63.. #crmlnghjcp 4afpmcdglhcargcBlicp NBBjdslbcpgle BBkuBlb Empbgle RBjsbuBlb RBjsbuBlb 5 1 1 n
JBlbfmmdb4rmmrnjBBr BmmptBjCctcgjgegle RBjsbuBlb RsCcvnBBj
kcr
epmsrglhcargc #cTrBBlb
kBBgtcjbRmcimkTrge
kBBgtcjb 05/53 036/0 BBkuBlb JceBlicp /50. /50. 31.. 31.. 3  . . /.4.. "T
# # /3.. 254.
( 115. 53..
( )/1545 )/3045 F8"
Bdtmcp ?/4. kBvgkBBj
23
epBbcl 3  . . #crmlnghjcp #crmlbci4afBkniBlr " " / 2 .. /3.. 1463
( 0/3
( 00/3
( 53..
( 6 10 .
( )/1545 )/3045 #crmlnghjcp ABllcjspc ;gc
bcrBgj
aBllcjspc
tmmp
buBpTbmmpTlcbc ;gc
kmbcj
Djw+mtcp
&kkcl
8cTr@Jmmnjghlcl
ABllcjspc
tmmp
ecmkcrpgc RBjsbuBlb AmprclTrBjcl
imicpnpmdgcj #crmlbci ;gc
kmbcj
Djw+mtcp
&kkcl
8cTr@tmpk
nghjcpT
cl
Cpsebci PBlbcjckclr
Csgrcl[ghbc
RmceBle
glTncargcpsgkrc RmceBle
glTncargcpsgkrc BmmptBjCctcgjgegle RBjsbuBlb BgjBrBrgctmce
gl
pBlbcjckclr Eccl
bmmp[gafr
fmpg[mlrBjc
njBBrlBbcl
bmmpjmnclb BgjBrBrgctmce
gl
pBlbcjckclr Eccl
bmmp[gafr
fmpg[mlrBjc
njBBrlBbcl
bmmpjmnclb #cnjBrgle
pBlbcjckclr
mk
bc
fmci
bmmp[crrcl #cnjBrgle
pBlbcjckclr
mk
bc
fmci
bmmp[crrcl EpBTCcrmlrcecjT BmmptBjCctcgjgegle BmmptBjCctcgjgegle TpghTrBBlbc
iccpuBlb
amlTrpsargcd
lgcr
tcpCmlbcl
kcr
jBlbfmmdb
Bdkcrglecl
cl
nmTgrgmlcpgle
glbgaBrgcd
TpghTrBBlbc
iccpuBlb
amlTrpsargcd
lgcr
tcpCmlbcl
kcr
jBlbfmmdb
Bdkcrglecl
cl
nmTgrgmlcpgle
glbgaBrgcd
RBjsbuBlb schaal: 1 : 50 Dekdoorsnede schaal: 1 : 200 Bovenaanzicht Schaal 1:200 5m 10m 0 Opdrachtgever GetekendGecontroleerdGoedgekeurdProjectcode Tekeningnummer Bladnummer Schaal StatusDatum Formaat Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs B.V. Van Twickelostraat 2 | Postbus 233 | 7400 AE Deventer | +31 (0)570 69 79 11 | www.witteveenbos.com | KvK 38020751 Model Locatie Project Onderdeel Provincie Drenthe 102794 TEK-3001 S.J. Wolbrink 18-01-2019 P. SchoutensL. Dijks 1/6 Var. Definitief A0L Reconstructie Knooppunt Emmen-West N34/N391Definitief ontwerp Fly-over overzichtstekening Schaal 1:100 2.500mm 5.000mm 0 schaal: 1 : 200 Lengteprofiel in as fly-over schaal: 1 : 100 Doorsnede A-A schaal: 1 : 100 Doorsnede B-B 3D view Zijaanzicht Fly-over Wijz. Getek. Dat umOmschrijving1 in de uiterste grenstoestand (UGT) op deze effecten getoetst. Bouwfasering? De bouwfasering is zodanig gekozen dat de invloed van opgelegde ver- vormingen geminimaliseerd werd: de eind- velden (fase 1 en 2) zijn met een deel van de aangrenzende velden lange tijd voor de sluitmoot (fase 3) gestort (fig. 6). Hierdoor konden deze eindvelden vrij krimpen en uit- harden. Kort na de stort van de sluitmoot is door het gehele dek krimpvoorspanning aangebracht. De posities van de stortnaden van de sluitmoot zijn zodanig gekozen dat deze sluitmoot zo kort mogelijk was. Deze stortnaden liggen halverwege de tweede en derde overspanning. Omdat halverwege elke overspanning steeds een cannelure haaks het dek oversteekt, worden deze stortnaden gemaskeerd. 4 4 Langsdoorsnede dek (DO)?5 Dwarsdoorsnede dek (DO) 6 Mechanicaschema (boven) toont het verlies aan voorspanning door opspannen fundering (dikte rode lijn is indicatief voor normaaldrukkracht als gevolg van voorspanning, blauw is trek). Stortfasering (onder) laat zien hoe de eindvelden (fasen 1 en 2) eerst worden gestort, gevolgd door de sluitmoot (fase 3) 5 6 CEMENT 1 2022 ?21 7 Detail pijlerkop as 4 en clashcontrole fly-over met PVR N34 Landhoofden? Langs de beide landhoofden is een steile wand bedacht, waar de fly-over ogenschijnlijk in het talud verdwijnt. Deze wand bestaat uit een grondkering met een esthetische afwerking, waarbij de wand aan de noordzijde een grote kerende hoogte heeft van circa 9 m. In de DO-fase zijn diverse opties overwogen, waaronder een op staal gefundeerde gewapende grondconstructie. Vanwege een kleilaag in de ondergrond was de benodigde consolidatietijd en het risico op ongelijkmatige zettingen echter te groot. Er is daarom voor gekozen een paalfundatie aan te brengen in een grote heiterp. Voor de palen is een damwandscherm geplaatst, dat tijdens het ontgraven van de heiterp werd verankerd. Nadat de heiterp voor de dam- wanden volledig was ontgraven, is een es- thetische voorzetwand tegen de damwanden geplaatst. Vorm pijlers en dek? De pijler op as 4 is gesi- tueerd in de middenberm van de N34. Van- wege de aansluiting op de bestaande situatie lag het alignement van de N34 zowel hori- zontaal als verticaal vast. De betonvorm van de kelkvormige pijlerkop heeft hier een zeer sterk raakvlak met het PVR van de N34. In de DO-fase is deze kelkvorm zodanig afge- slankt dat deze net buiten het PVR van de N34 kwam te liggen, terwijl de vloeiende aansluiting met het dek zoveel mogelijk behouden bleef (fig. 7). Omdat de vrije ruimte tussen de beton - constructie van de fly-over en het PVR op drie locaties slechts enkele centimeters be- droeg, golden er strenge eisen aan de uitvoe- ringstoleranties. Om de vorm van het dek en de pijlers contractueel vast te leggen is een 3D-model van de betonvorm, inclusief can- nelurepatroon en geometrie van het voor- spansysteem, bij het bouwcontract meegele- verd. Van definitief ontwerp naar bouwcontract Kenmerkend voor een Engineer & Construct- contract is dat de opdrachtnemer enkel de detail-engineering (UO) hoeft te verzorgen. De opsteller van het DO draagt namens de opdrachtgever de ontwerpverantwoordelijk- heid van de hoofddraagconstructie. Echter, bij het opstellen van het DO is nog onbekend welke bouwmethode de opdrachtnemer wenst te gebruiken en welke optimalisatie- kansen in het UO worden gevonden. Dat terwijl aan het DO onvermijdelijk uitgangs- punten ten grondslag liggen die een sterk raakvlak hebben met de bouwmethode en -fasering. Een belangrijk uitgangspunt voor het DO van de fly-over was bijvoorbeeld dat de N34 zou worden omgeleid via de bestaande op- en afritten en de fly-over in het vrije veld kon worden gebouwd. De gunnings- procedure voor Emmen-West kende echter diverse EMVI-criteria, waarbij een voordeel werd toegekend voor het minimaliseren van bouwtijd en omgevingshinder. Het spanningsveld voor de opdracht- gever zit hem er in zo'n geval in om de op- drachtnemer de vrijheid te bieden ontwerp- optimalisaties door te voeren en zo invulling te kunnen geven aan EMVI-beloftes, zonder dat dit de constructieve veiligheid en esthe- tische kwaliteit van het ontwerp ondermijnt. 7 De fly-over wordt gekenmerkt door een geheel monoliet dek met vier over- spanningen van circa 25 m, die vloeiend overgaan in de pijlers 22? CEMENT 1 20 22 Een open dialoog en wederzijds vertrouwen tussen alle betrokken partijen is hiervoor onontbeerlijk. De winnende aanbieding De belangrijkste doelstelling van de opdracht- nemer was om de verkeersstromen van de N34/N391 zoveel mogelijk intact te houden tijdens de realisatie van de reconstructie van het knooppunt. Hierdoor zou de weggebrui - ker weinig overlast ondervinden en zouden verkeersinfarcten elders in Emmen worden voorkomen, net als het voorkomen van extra CO?-uitstoot ten gevolge van omleidingen. Bouwfasering? De uitdaging voor deze doel- stelling lag met name in het bouwen van de fly-over. Dit doordat de bouwfasering in het DO was voorgeschreven met een dekcon- structie die in drie fasen gestort zou worden en uiteindelijk over de hele lengte zou wor- den afgespannen. Dit zou betekenen dat het dek gedurende de gehele bouwtijd in de kist moest blijven staan. De opdrachtnemer en zijn construc- teur hebben een bouwfasering bedacht waarbij de dekconstructie ook in drie fasen werd gestort, maar waarbij elke fase apart werd afgespannen. Reeds gestorte dekdelen waren hierdoor zelfdragend en konden af- zonderlijk worden ontkist. Om de verkeersstromen van de N391 en de N34 intact te houden, werden deze w egen met behulp van tijdelijke slingers tus- sen de pijlers van as 2 en as 4 heen geleid (foto 8). Om hiervoor voldoende ruimte te creëren was het noodzakelijk de stortnaden in het dek zo ver als mogelijk bij deze tijdelij- ke slinger vandaan te leggen. In plaats van halverwege de dekken tussen de assen In het project is een hybride UAV-GC-con - tract toegepast, dat de mogelijk - heid gaf de belangen van de opdrachtgever te borgen en tegelijk de opdrachtnemers de ruimte te geven om het DO-ontwerp en de bouwmethode te optimaliseren Landhoofd as 5 Landhoofd as 1 Tijdelijke slinger N34 Klinkmolen 1 Klinkmolen 2 Pijler as 2 Pijler as 3 Pijler as 4 8 Luchtfoto tijdelijke slinger in N34 om veld 4-5 (a) en na terugleggen N34 (b) 8a 8b CEMENT 1 2022 ?23 1 2-3 en 3-4, zijn de stortnaden naar een gebo- gen cannelure dichter bij de pijlerkop gelegd (fig. 9). Door het toepassen van deze tijdelijk slinger was het mogelijk om het dekdeel tus- sen assen 4-5 (paars gearceerd) te realise- ren. Nadat dit deel was ontkist, kon de N34 onder dit dekdeel (de oude positie) worden door gelegd, waarna het laatste dekdeel, tus- sen assen 2-4, kon worden gerealiseerd. Voorspanning? Om fase 1 en 2 zelfstandig te kunnen voorspannen en toch het verloop van de definitieve voorspanning zoveel mo- gelijk intact te houden, is een doorkoppelsys- teem in de voorspankabels toegepast. Een keerzijde hiervan is dat ongelijke spanleng - ten aan weerszijden ontstaan, waardoor een sprong in de normaalkracht in het dek ont- staat ter plaatse van het doorkoppelsysteem. De netto voorspankracht in de middelste overspanningen neemt hierdoor af (fig. 10). Om te voorkomen dat het verloop van de voorspankrachten in langsrichting te veel zou afwijken van het DO, is gekozen voor een aangepaste spanfasering (fig. 11). Hierbij is in de bouwfase slechts de helft van de voor- spankanalen benut (om-en-om) en zijn deze op 100% afgespannen. Voor fase 1 (veld as 1-2) is de ene helft van de kabels gebruikt en voor fase 2 (veld as 4-5) de andere helft. Nadat deze voorspanning was aangebracht, waren de eindvelden in staat om hun eigen gewicht en een geringe bouwbelasting (1 kN/m²) te dragen. Voordat de tussenstort (fase 3) werd gerealiseerd, is het overige deel van elke kabel met een doorkoppelanker verlengd en afge- spannen nadat fase 3 was gestort. Rekenkundige onderbouwing? Om aan te tonen dat de invloed van de aangepaste bouw - fasering op de DO-berekening acceptabel was, is een rekenkundige onderbouwing opgesteld: Voor de doorkoppelankers is het SUSPA- systeem van voorspanleverancier DSI toege- past. Deze ankers bleken goed inpasbaar in de kabelgeometrie. Bovendien bevinden de ankers zich nagenoeg in het momenten- nulpunt van het dek, waardoor er geen pro- blemen te verwachten zijn ten aanzien van vermoeiing. De doorlooptijden zijn gewijzigd ten opzichte van het DO. In het DO is gerekend met een totale doorlooptijd tot het aanbrengen van de eindvoorspanning van 112 dagen. De uiteinde- lijke doorlooptijd bedroeg circa 280 dagen. Een belangrijk uitgangspunt vanuit het Afwijkend van het DO is voor de landhoofden gekozen voor een combinatie van een paalfundatie met gewapende grond 9 9 Aangepaste stortfasering dek 10 Spanningsverlies in voorspankabel als gevolg van doorkoppelanker 24? CEMENT 1 20 22 11 11 Gewijzigde spanfasering 12 Principe opspanning geogrids door nazakking rondom schoorpalen; (a) langsdoorsnede, (b) bovenaanzicht 12b 12a CEMENT 1 2022 ?25 DO was dat de opgelegde vervorming tussen as 2 en as 4 zeer bepalend was voor de krachtswerking in de constructie. De krimp- verkorting van de tussenstort (fase 3) nam in de aangepaste fasering door de grotere lengte toe. Dit ongunstige effect werd echter gecompenseerd doordat de eindvelden lan- gere tijd vrij konden krimpen en al een deel van de kruipvervorming door voorspanning hadden ondergaan voordat fase 3 werd gestort. De voorspanning in het dek tussen as 2 en as 4 neemt als gevolg van de doorkoppelan- kers met gemiddeld 4% af. Dit is voorname- lijk van invloed op de veldmomenten tussen as 2-3 en as 3-4 en het steunpuntsmoment op as 3. Uit de DO-berekening bleken deze locaties echter niet maatgevend en was er voldoende marge voor een geringe afname van de voorspanning in dit gebied. Landhoofden? De heiterpen, die volgens het DO noodzakelijk waren voor de landhoofden, conflicteerden met bestaande infrastructuur (N391 en kabels en leidingen aan de noord - zijde, N34 aan de zuidzijde). Om invulling te g even aan de doelstelling om hinder voor de diverse verkeersstromen tijdens de uitvoe - ring te minimaliseren, is gezocht naar een ander e oplossing. Uiteindelijk is gekozen voor een combinatie van een paalfundatie en met geogrids gewapende grond. Een teke- ning van dit principe staat in figuur 12. De uitdaging in deze bouwmethode lag met name in het aanbrengen van de prefab palen in de gewapende grondconstructie, die zich op circa 1,0 m vanaf de facing (voor- kant grondkering) van de gewapende grond bevinden. Door ervaringen van projecten met een dergelijke oplossing is in overleg met de provincie Drenthe en Witteveen+Bos de werking van de grids met palen nader uitgewerkt en zijn preventieve beheersmaat- regelen voor de belangrijkste risico's in het ontwerp opgenomen: 13 13 Detailfoto pijler as 4, met op de voorgrond een kistdeel van de kelk en op de achtergrond de doorkoppelankers van veld 1-2 26? CEMENT 1 20 22 Tijdens het aanbrengen van de grids zijn de dwarsdraden ter plaatse van de later aan te brengen palen over een lengte van 1,0 m doorgesneden. Dit zodat de grids zich niet om de schoorpalen kunnen gaan opspannen als de gewapende grond iets zakt ten opzich- te van de palen. In de berekening van de gewapende grond is rekening gehouden met verlies als gevolg van het doorsnijden van deze griddraden. Voor de maatvastheid van het gewapende grondmassief is direct achter de facing een laag menggranulaat aangebracht. Overmatige vervorming van de facing zou kunnen leiden tot problemen bij het aanbrengen van de voorzetwanden. Ter voorkoming van uitbuiking door grondverdringing tijdens het aanbrengen van de prefab betonpalen, is elke paal tot onderaan de gewapende grondconstructie grondverwijderend voorgeboord. Hiervoor is een avegaar gebruikt met een diameter die net iets kleiner is dan de prefab palen. Het voorboren en heien gebeurde om-en- om: steeds is één paal voorgeboord en direct ingebracht alvorens de volgende paal werd voorgeboord. Dit om te voorkomen dat een boorgat dichtgedrukt of instabiel werd bij het heien van een naastgelegen paal. Vorm pijlers en dek? Zowel de pijlers als de onderzijde van het dek bestaan uit ronde vor- men die vloeiend in elkaar overlopen. De aan - nemer heeft ervoor gekozen de houten bekis- ting zelf te vervaardigen (foto 13). De pijlers en de kelkvorm (de overgang tussen pijlers en dek) zijn samengesteld uit vier schaaldelen. Voor het dek is een zogenaamde taartpunten - verdeling gemaakt, waarbij alleen de aanslui - tende delen op de landhoofden en de kelken in het werk op maat gemaakt moest worden. Open dialoog Een hybride UAV-GC contract, zoals toegepast voor de fly-over van knooppunt Emmen-West, geeft de mogelijkheid om de belangen van de opdrachtgever te borgen en geeft tegelijk op - drachtnemers de ruimte om het ontwerp en de bou wmethode te optimaliseren. Om tot het beste resultaat te komen is het noodzakelijk dat de belangen en opvattingen van opdracht - gever en opdrachtnemer bij elkaar komen. Het is daarv oor essentieel dat zij een open dialoog voeren waarbij eenieder bereid is zich in de standpunten van de ander te verplaatsen. Door begrip te tonen voor de zorg van de ander en hiervoor samen een oplossing te zoeken, wor - den resultaten bereikt waarin ieders belangen zijn behartig d. De beste oplossing is tenslotte degene die gezamenlijk wordt gedragen. 14 14 In januari 2022 ging het nieuwe knooppunt Emmen-West open voor verkeer CEMENT 1 2022 ?27 28? CEMENT 1 20 22 column We hebben onze mond er vol van en raken er niet over uitgepraat; de polarisatie rond vaccinaties. Maar struike- len wij in onze sector ook niet over een soortgelijk thema rond de klimaataanpak? Ik hoor het maar al te vaak: 'Die betonsector van jou Dorien, die staat helemaal niet open voor verandering.' Of: 'Dorien, jij hebt zeker een hekel aan hout, want jij werkt met beton.' Het zijn van die aannames die in een vorm van een gesloten vraag voor mijn voeten worden geworpen. Laat ik proberen toch een antwoord te geven in deze column. Bij mij gaat het om het zo groot mogelijk maken van mijn cirkel van invloed, zodat ik daarmee meer duurzame impact kan heb- ben. Omdat ik het heel belangrijk vind dat we duurzamer gaan bouwen én ik in de betonsector actief ben, richt ik me op de ver- duurzaming van de betonsector. En dat doe ik vanuit verschillende rollen; als directeur van Voorbij Prefab, als voorzitter van de Beton- vereniging, maar ook als lid van de Stuurgroep Betonakkoord. In de sector hoor ik ook mensen zeggen: 'Dat Betonakkoord stelt niet veel voor; daar gebeurt heel weinig'. Laat ik dat ook als een vraag interpreteren en vertellen wat er allemaal wél gebeurt binnen het Betonakkoord. Het Betonakkoord werd in 2018 ondertekend door 82 bedrijven en overheden. Het streven was om tenminste 30% maar als streefge- tal 49+% CO? te reduceren, 100% hergebruik van reststromen en circulair ontwerpen. Gaandeweg is ons ambitieniveau naar boven bijgesteld. Na deze voorbereidingsfase startte de opbouwfase, waarin er 'routekaarten' zijn ontwikkeld. Daarin staan de verschil- lende mogelijkheden en handelingsperspectieven centraal, waarbij kwalitatief en kwantitatief is beoordeeld in hoeveel tijd en met welke stappen we tot welke CO?-reductie kunnen komen. We heb- ben instrumenten ontwikkeld om alle stappen en resultaten goed te kunnen monitoren. Opdrachtgevers hebben benodigde aan- bestedingsrichtlijnen opgesteld en er is een innovatieprogramma ontwikkeld met allerlei pilotprojecten. Complexiteit is een van de obstakels om de betonsector in bewe- ging te krijgen. Het is gewoonweg niet eenvoudig om van een idee tot een project te komen. Daarvoor heb je een opdrachtgever nodig die ruimte biedt aan innovatie. In het innovatieprogramma vindt deze matchmaking tussen partijen plaats; een voorbeeld is de onderdoorgang in Heiloo, gemaakt van geopolymeerbeton. In de huidige opschalingsfase hebben we de ambitie dit te verta- len in aanbestedingsprocedures voor zowel publiek als private opdrachtgevers. Dorien Staal?is statutair directeur van betonfabriek Voorbij Prefab. Daarnaast vervult ze een bestuurs- functie bij het Netwerk Conceptueel Bouwen en is ze voorzitter van de Betonvereniging. Samen met Sander den Blanken, managing director van BAM Infraconsult en statutair directeur van BAM Infra Assetmanagement, neemt Dorien de column in Cement voor haar rekening. Wil je reageren op deze column, stuur dan een email naar cement@aeneas.nl. Die betonsector staat niet open voor verandering... Oh nee?! CEMENT 1 2022 ?29 Maar wat betekent dat concreet? Bijvoorbeeld dat we op basis van MKI-scores van de koplopers uit de betonsector de maximale MKI gaan bepalen voor betonproducten. Daarbij houden we na- tuurlijk rekening met de opschaalbaarheid. Het heeft namelijk geen zin om iedereen te verplichten om bijvoorbeeld 100% granu- laat in plaats van grind te gebruiken. Als we dat doen, gaat het mis. Dan zouden we zelfs betonpuin moeten importeren. Dus wél al het beschikbare betonpuin hoogwaardig hergebruiken, maar niet betonpuin importeren. Het is belangrijk dat we ontdekken wat al kan en dat we kennis en ervaring gaan ontwikkelen en delen. De Betonvereniging heeft daartoe inmiddels interessante opleidingen ontwikkeld. Als je mij nu vraagt naar mijn kopzorg ten aanzien van de verduur- zaming van beton, dan twijfel ik tussen twee antwoorden. 1) Het is nodig dat we in de sector veel sneller kennis ontwikkelen én delen ? Weet een bouwer bijvoorbeeld wat de relatie is tussen de bouwtijd en de hoeveelheid cement die er nodig is in een mengsel? Het zijn van die eenvoudige quick wins die we vandaag al kunnen realiseren. 2) Zorgen dat normeringen innovaties minder belemmeren. Zolang de norm voorschrijft dat er een minimaal aantal kg cement in een m³ beton moet zitten, blijft het nodig dat je voor alternatieven van cement van alles moet aantonen. Je wijkt af van de norm en daar begint het spreekwoordelijk door allerlei hoepels springen. Het be- lang van constructieve veiligheid is helder, maar het zou mooi zijn als we ook op dat vlak sneller stappen kunnen zetten. Processen vastleggen die op voorhand helder maken wat aangetoond moet worden. Innoveren in de betonsector is en blijft complex. En laat daar nu een belangrijke parallel zijn met de toepassing van andere nieuwe materialen, zoals biobased isolatiemateriaal en constructief hout. Ook daar loop je tegen deze complexiteit aan. Ik leer daarom graag van processen die deze innovators doorlopen. Hout is niet beter dan beton, beton is niet beter dan hout. Voor een ingenieur een lastig op te lossen vergelijking, of ook weer niet? Is 'gelijk aan' dan het antwoord? Zo zie ik het wel. Onze ambities zijn gelijk, de complexiteit van veranderprocessen zijn hetzelfde, enkel het middel (het materiaal) wijkt af. Zullen we dat dan als enige variabele vastleggen en samen de vergelijking oplossen met als uitkomst CO?-neutraal? Ook geen open vraag trouwens, I know! "Om van idee tot project te komen, heb je een opdrachtgever nodig die ruimte biedt aan innovatie"