56 thema 70 jaar Cement: 1966 ? 1980 Cement, revolutie bestendig wijken (Lelystad in 1967 [1]). In die tijd is van de privatisering van veel bedrijven, zoals we die nu kennen, nog geen sprake. Een voorbeeld hiervan, dat regelmatig terugkomt in de edities van Cement uit die tijd, is die van de Nederlandse Spoorwegen. Als staatsbedrijf bood het mogelijkheden voor het vervoer van cement (in bulk en zakken) over het spoor.     Excursies In 1964 werd door studiegroep Kasba '64 in Cement [3] verslag gedaan van een studiereis naar Marokko. Het doel was na te gaan hoe daar werd gebouwd en of het gebruik van het 'nieuwe' materiaal beton er al was doorgedrongen tot de bouwmetho- dieken. Hoewel beton anno 2018 een van de meest gebruikte bouwmaterialen wereldwijd is, werd in 1966 (toch slechts 50 jaar geleden) in Marokko hoofdzakelijk gebruikgemaakt van leem. De reden was dat dit materiaal het gemakkelijkst voor - handen was door de winning ervan nabij de bebouwde gebie- den. Zelfs de ontwerpbureaus tekenden en berekenden er constructies op basis van de karakteristieken van leem. Met het huidige stelsel van normen en voorschriften zou het veilig construeren van leemconstructies, hout en stro al lastig genoeg zijn, laat staan dat het als comfortabel wordt beschouwd.    Als tweede in de serie van terugblikken op 70 jaar Cement mag ik me verwonderen over de periode van 1966 t/m 1980, de generatie van mijn ouders, met een blik vanuit het heden. Als ik schrijf dat ik me, als jonge constructeur, verwonder over het verleden, is dat het meest passend voor mijn ervaring op het doorbladeren van de oude edities van Cement . Als 'millennial 1' ben ik opgegroeid midden in de technologische revolutie, waarin hulpmiddelen als rekenmachines, computers en programmeertalen als gemeengoed beschouwd worden en de wereld steeds kleiner wordt door internet en efficiëntere trans- portmiddelen. Bij het terugbladeren was de verwachting bijzondere dingen tegen te komen, maar al bladerend door oude edities zijn er ook veel parallellen te vinden met de huidige tijd. Een hele verwondering?     Nederland tussen 1965 en 1980 Om deze periode te begrijpen, was het zaak te achterhalen in welk decor Nederland zich toen bevond. De jaren 60, een tijd waarin Nederland de wederopbouw van de Tweede Wereldoor - log afsluit en verandert in een welvaartsstaat waarin de eerste huishoudelijke apparaten zoals de koelkast, wasmachine en televisie hun intrede doen. Hoewel Nederland welvarender wordt, zie je in de woningsector nog een groot tekort aan woningen die leiden tot het ontwerp van de eerste VINEX- Serie met terugblikken op Cement Begin 2019 bestaat Cement 70 jaar. Met een serie artikelen blikt Cement terug op die zeven decen- nia. Vier auteurs beschouwen ieder een periode van 15 tot 20 jaar. De eerste fase nam onze hoofd- redacteur Dick Hordijk voor zijn rekening. Nu is het de beurt aan Pierre Hendrikx, bestuurslid van YouCon. Het is geheel aan de auteurs overgelaten wat zij uit de betreffende Cement-periode naar voren willen halen. 1 Een millennial is geboren tussen 1980 en 2000. De term komt uit de Verenigde Staten en ontleent zijn naam aan de periode, het begin van het nieuwe millennium, waarin deze generatie is geboren. thema Cement, revolutiebestendig 6 2018 57 Een tweede noemenswaardig artikel over een excursie waar mijn oog op viel, is die van de reis van het Betondispuut naar Polen in 1979 [4]. Polen, toen nog gelegen achter het IJzeren Gordijn, wordt daar omschreven als een staat in wederopbouw. De prefab-betonindustrie was er toen erg ver ontwikkeld (in meer en mindere mate efficiënt), wat leidde tot de eentonige, vaak rechthoekige woningbouwblokken die ook onder andere Oost-Duitsland zo typeerden.   Bijzonder aan het vervolg van het artikel is de uitgebreide (technische) uitleg over een aantal onderwerpen die tijdens de excursie zijn bekeken. Destijds, in 1979, waren er nog geen hulpmiddelen als internet en Google Translate, waarmee veel kan worden opgezocht en vertaald. Terecht wordt dan ook vermeld dat het erg lastig was de juiste informatie boven water te krijgen, omdat de bedrijven niet altijd waren ingesteld op het verstrekken van informatie. Daarnaast lagen de projecten ver ir. Pierre Hendrikx BAM Advies & Engineering / YouCon 1 Advertentie van de NS als transporteur van cement [2] 2 Eentonige, rechthoekige woningblokken, gefotografeerd tijdens een excursie van het Betondispuut in Polen [4] 1 2 Cement, revolutiebestendig 6 2018 58 uit elkaar en was er dus weinig tijd om op locatie discussies te voeren en konden onduidelijkheden niet altijd worden opge- helderd.   De communicatie in de wereld is in korte tijd sterk veranderd. Waar Frankrijk nota bene de vaste telefoonlijn afschaft [5] en we langzaam afstevenen op een mobiel bestaan, is het niet altijd denkbaar meer om projecten te bezoeken om eventuele discus- sies en problemen op te lossen. Discussies op de bouwplaats worden vaker pas gevoerd wanneer er dreiging is van een gevaarlijke situatie.   Hoewel tegenwoordig met een simpele druk op de knop elke vierkante meter van de aarde zichtbaar kan worden gemaakt en veel informatie digitaal beschikbaar is, zijn de excursies nog lang niet verdwenen. Een excursie zou natuurlijk met webcams vanuit je bureaustoel kunnen worden ingevuld. Echter, een digitale excursie kan niet voorzien in de opgedane indrukken en ervaringen zoals omschreven in het reisverslag van het Betondispuut. Daarin wordt de lezers aangeraden om Polen ook eens te bezoeken, om de gastvrijheid te ervaren. Het bezoe- ken en bestuderen van andere culturen (bijvoorbeeld op het onderwerp bouwnijverheid) is nog altijd interessant, omdat de uitvoering van projecten onderhevig is aan zaken zoals de omgeving waarin wordt gebouwd, de arbeidsethos en de beschikbare materialen.   3 4 thema Cement, revolutiebestendig 6 2018 59 Een andere aanrader is het artikel 'De architectuur in de eerstvolgende vijfentwintig jaar' door E.F. Groosman in het jubileumnummer 40 jaar Cement [9], waarin op mooie wijze verschillende adembenemende betonconstructies worden aangehaald en op basis daarvan een inschatting wordt gemaakt van de ontwikkeling van betonconstructies tot 1992.     Rekenen met 'machines' De eerder genoemde Paketposthalle en het latere Philipspavil - joen zijn indrukwekkende werken, waar ogenschijnlijk complexe formules achter schuil gaan. De constructeurs van deze bouwwerken kregen het, in een tijd voordat de computer of rekenmachine zijn intrede deed, toch voor elkaar deze constructies veilig met de hand te berekenen. Daarbij werd gebruikgemaakt van grafostatica en de methode Cross. In 1967 kwamen de eerste hulpmiddelen om de hoek kijken, zoals de Olivetti-101-rekenmodule met ponskaarten. De ponskaart is de meest primitieve en analoge versie van programmeren. Ook toen al was de kwaliteit van de berekening afhankelijk van de eigenschappen van de programmeur. Een code op een pons- kaart vol syntaxfouten leidt immers niet tot een kloppende berekening.    De gebruikte programmeertaal (ALGOL60) werd ontwikkeld en gedoceerd door professor Edsger Dijkstra van de Technische Hogeschool Eindhoven. De taal werd door de Betonvereniging onderwezen in een cursus voor constructeurs en geïnteresseer - den (advertentie in Cement 1967/1), zodat zij overweg konden met onder andere de Olivetti 101 (foto 6). ALGOL60 zal later dienen als voorloper voor de programmeertalen C++ en Python / C, die tegenwoordig nog veel worden gebruikt in FEM-berekeningen en parametrisch ontwerpen. De methode is dus niet veel veranderend, behalve dat we berekeningen nu digitaal kunnen uitvoeren met scripts in plaats van ponskaar - ten en veel sneller en meer tegelijk dan in 1968.   Waar in 1967 nog door de heer J.G. Hageman [11] een volle- dige uitleg werd gegeven voor de handmatige berekening van de stabiliteit van een gebouw, wordt dit 50 jaar later volledig gedaan door computers. Hoewel de pc's steeds kleiner en sneller worden en meer en meer zelfstandig kunnen, is het ook Projecten Een terugkerend onderdeel in Cement is de beschouwing van bijzondere bouwwerken in beton. Opvallend aan de getoonde bouwprojecten is vooral hoe exotische ontwerpen in beton kunnen worden uitgevoerd. In de edities van Cement uit de periode 1965-1980 komen heel veel projecten voorbij. Een tweetal daarvan breng ik graag nogmaals onder de aandacht.   Het eerste is de Paketposthalle (foto 3) in München [6]. In deze overslaghal met treinstation voor de Deutsche Bahn werd (pakket)post gesorteerd voor een deel van Duitsland. Tijdens de bouw in 1969 werd een betonnen dakconstructie gereali- seerd met een vrije overspanning van 145 m en een diepte van 124 m. Hiervoor zijn 1582 afzonderlijke elementen verant- woordelijk. Wonderbaarlijk genoeg is het project nog steeds te bewonderen, al is het niet meer als treinstation maar nog wel als overslaghal van de Deutsche Post. Het tweede opvallende project is het Evoluon (fig. 5) [7 en 8]. De beschrijving hiervan geeft inzage in de bouwmethodiek van toen, maar ook in de bekistingstechniek. In de tijd dat de genoemde bouwwerken gemaakt werden, was de verhouding tussen arbeid en materiaal heel anders dan nu. Waar materiaal nu relatief goedkoop is en arbeid duur, wordt sneller gekeken naar de meest maakbare oplossing in plaats van de meest esthetische. Natuurlijk is dit een gechargeerde uitspraak; de genoemde projecten zijn immers slechts een klein deel van het geheel en vaak speelde geld geen grote rol.   De unieke bekistingen van planken en ondersteuningen zijn al jaren geleden vervangen door de rechte en gladde bekistings - systemen, waarmee zo snel mogelijk grote hoeveelheden beton kunnen worden omgezet. Bijzondere systemen, zoals bijvoor - beeld voor het kunstdepot van Boijmans Van Beuningen, het Philipspaviljoen (foto 4) of een werk als de Sagrada Familia, zijn de mooie uitzonderingen die de mogelijkheden van ons vak tonen. Het zijn bouwwerken waarvoor iedereen ontzag heeft en waarvan de constructie tot een kunst wordt verheven. Het zou mooi zijn als er meer van dit soort, bijna kunstzinnige projecten gebouwd kunnen worden. En dan bij voorkeur waarbij het beton niet wordt weggestopt achter een gevelaf- werking. stalen steiger houten jukken stalen vakwerk jukken jukken van profielstaal 5 3 Die Paketposthalle, München [6] 4 Philipspaviljoen 5 Ondersteunings constructie onderschotel Evoluon [8] Cement, revolutiebestendig 6 2018 60 zoeken. Echter, deze revolutie heeft ook geleid tot een wereld waarin we worden overspoeld met informatie en het blijkt bijzonder lastig om je als vakgebied te profileren.      De maatschappelijke rol van de constructeur (toen en nu) De laatste tijd gaat het weer vaker over de maatschappelijke rol van de constructeur. Zo was het thema van de laatste Constructeursdag 'de kracht van de constructeur' en hoe wij als vakgebied onszelf meer kunnen profileren. In de periode 1966-1980 leek dit probleem minder te spelen. Zo werd bijvoorbeeld in de eerste Cement van 1971 [12] melding gemaakt van de bekendmaking van de conceptversie van VB'72 (Voorschriften voor Betonconstructies 1972). In de VB'72 werden naast de (toen nog) nieuwe breuktheorie ook andere theorieën geïntroduceerd. Om deze theorieën uit te werken, werden in slechts vier door de Betonvereniging geor - ganiseerde bijeenkomsten 1200 sterk geïnteresseerden gevon - den om deze theorieën mee uit te denken. Hieruit ontstond ook de Werkgroep Popularisering (afgekort de 'Popcommis- sie'). Uit hun inventarisatie destijds bleek dat in Nederland zo'n 10.000 constructeurs en onderwijskrachten en 25.000 lagere functies (tekenaars, opzichters en uitvoerders) moesten worden voorgelicht over de regels van de VB'72. Geschatte kosten: 1 miljoen gulden.   Een jaar later, in 1972, werd de basiscursus Beton uitgezonden op televisie [13]. De educatieve omroep Teleac maakte in opdracht van de Betonvereniging een serie van 10 lessen van 30 minuten die wekelijks op zaterdagochtend werden uitge- zonden. Deze lessen werden onder andere door didacticus Chriet Titulaer onderwezen. Het bijbehorende boek kon per post worden besteld en zo kon de cursus worden gevolgd. Toen deze cursus op televisie te zien was, waren er slechts drie grote media om de constructeurswereld te profileren: de krant, radio en televisie, respectievelijk een statisch gedrukt medium, een geluidsmedium en een audiovisueel medium. Ook het aantal aanbieders van deze media was nog niet zo groot en kanalen waren er niet zoveel, laat staan dat er vele kanalen uit het buitenland geraadpleegd konden worden. Met de komst van het internet is informatie van over de hele wereld te raadplegen en lijken mensen zich te beperken tot wat ze op hun scherm voorbij zien komen. Het aanbod is zo groot geworden, dat het bereiken van het publiek een hele economie op zichzelf is geworden. Het is daarom lastig om een vakgebied onder de aandacht te brengen. Misschien dat, als we zo uitdagend gaan construeren als vroeger en we de constructie weer voorop stellen in de architectuur, we onze ontwerpen voor ons kunnen laten spreken. Dan hoef ik op feestjes in ieder geval niet meer uit te leggen wat de rol van de constructeur precies is en wordt vanzelf duidelijk dat onze functie ook vooral heel mooi is. voor ons jonge constructeurs noodzakelijk om de theorie te blijven begrijpen. Het is me in de korte tijd niet gelukt de uiteenzetting van Hageman door te nemen en te begrijpen, maar het is zeker de moeite waard om deze 'oude' theorieën nog eens door te lezen, omdat ze nog steeds toepasbaar zijn. Bij een stroom- of netwerkstoring zouden wij als jonge construc- teurs immers nog steeds in staat moeten zijn ons werk uit te voeren!   Tegenwoordig is voor de mechanica van bijna elke gangbare constructievorm een ezelsbruggetje ontwikkeld en zijn constructeurs in staat hun constructies (met of zonder hulp- middelen) op een doordachte en veilige manier te ontwerpen. De uitgebreide uiteenzettingen over stabiliteit van gebouwen [10] hebben plaatsgemaakt voor webinars waarin wordt uitge- legd hoe computeruitvoer kan worden gegenereerd. De uitge - breide theorie wordt verstopt in softwarepakketten en de taak van de constructeur lijkt af te zakken naar het juist invoeren. Pas wanneer de berekeningen niet meer kloppen met de eenvoudige handmatige controle, wordt eens gekeken waarom de software niet strookt met wat je met de hand hebt gedaan. Door de rekencapaciteit en de geavanceerde software zijn we echter ook in staat meer en complexer te construeren zonder dat het veel rekentijd kost.   De technologische revolutie is in mijn opzicht een vloek en een zegen. We zijn in staat praktisch elke constructie door de computer te laten uitrekenen, de wereld is stukken kleiner geworden en je kunt alles vinden als je maar weet waar je moet 6 De Olivetti 101 [10] 7 Teleac-cursus 'Beton' wordt aangekondigd in Cement [13] 6 thema Cement, revolutiebestendig 6 2018 61 Cement is, net als andere titels, met de tijd meegegaan en heeft gebruikgemaakt van de mogelijkheden die het internet biedt. De advertenties zijn er nog steeds, maar deze worden niet meer zo uitgebreid gedrukt als vroeger. In het jubileumnummer van 40 jaar Cement (Cement 1967/12) bijvoorbeeld, was ruimte voor maar liefst 30 pagina's reclame. ? Weinig veranderd Tot besluit wil ik nog graag delen dat ik helaas niet alle zaken heb kunnen benoemen die voorbij zijn gekomen, zoals de oprichting van de betonkanorace [12]. Een terugblik is immers altijd te kort voor een volledig overzicht. Toch merkte ik dat de inhoud van Cement door de jaren niet veel is veranderd. ? BRONNEN 1 Gemeente Lelystad, www.lelystad.nl/4/Lelystad/ ToekomstHistorie-Geschiedenis 2 Cement 1965/1. 3 Bouwen in beton - Nog niet overal. Cement 1966/1, p. 24-25. 4 Breugel, K. van, Ham, ?.?.V.M. van, Betondispuut op studiereis in Polen. Cement 1979/1, p. 29-36. 5 Renout, F., Frankrijk stopt na 140 jaar met vaste tele - fonie, NOS.nl, 26 augustus 2018. 6 Paketposthalle München. Cement 1970/1. 7 Duyster, H.C., De constructie van het Evoluon. Cement 1966/9, p. 433-438. 8 Lazonder, M., De uitvoering van het Evoluon. Cement 1966/9, p. 504-509. 9 E.F. Groosman, De architectuur in de eerstvolgende vijfentwintig jaar. Cement 1967/12, p. 463 - 469. 10 Cement 1968/1. 11 Hageman, J.H., De stabiliteit van een gebouw, Cement 1967/1, p. 4 - 13. 12 De nieuwe Voorschriften Beton ( VB 1972) zullen om uitgebreide voorlichting vragen. Cement 1971/1, p. 3-5. 13 Teleac-cursus 'Beton' start op 15 januari. Cement 1972/1, p. 39. 7 Cement, revolutiebestendig 6 2018