De Afsluitdijk, die het IJsselmeer scheidt van de Waddenzee, beschermt ons al ruim 90 jaar tegen de kracht van het water. Dit staaltje ingenieursvernuft kent een lange en indrukwekkende ontstaansgeschiedenis.
Afsluitdijk: 400 jaar geschiedenis
Afsluitdijk en Zuiderzeewerken in historisch perspectief
1 Aanleg van de Afsluitdijk in 1931; Stevinsluizen bij Den Oever (foto: Rijkswaterstaat/L. Verbost)
1
16? CEMENT 7 2024
De Zuiderzeewerken, het geheel
van de projecten waarmee de
Zuiderzee werd afgesloten en
ingepolderd en met de Afsluitdijk
als iconisch onderdeel, hebben
een ongekend grote invloed ge-
had op de cultuurhistorie van
Nederland.
Geen enkel mondiaal project
heeft relatief gezien zo'n grote impact gehad
op een land als de Zuiderzeewerken. Dat de
Afsluitdijk wordt gezien als hét huzarenstuk
van de Zuiderzeewerken is niet zo vreemd.
Niet alleen zette de aanleg Nederland op de
waterbouwkundige wereldkaart, ook de
impact op geografie, waterhuishouding,
waterveiligheid, weginfrastructuur, militaire
infrastructuur, economie, levenswijze rond -
om en op de eilanden in de Zuiderzee en
vooral de natuur was enorm.
Aanleiding
De Afsluitdijk is onlosmakelijk verbonden
met de historie van de Zuiderzee. De Zuider-
zee was eeuwenlang een open verbinding
met de Noordzee en bracht, behalve veel
overstromingen, ook zout water met zich
mee. Dat deze problemen al vroeg werden
onderkend, blijkt uit de plannen van Hendrik
Stevin (1614-1668), zoon van de vermaarde
Simon Stevin. Hendrik ontwikkelde name-
lijk het vroegst bekende plan (1667) om de
Zuiderzee af te sluiten via dammen die de
Waddeneilanden met elkaar zouden verbin -
den (fig. 2). Het plan van Hendrik Stevin
bleek in die tijd echter niet uitvoerbaar,
maar het uiteindelijke spuicomplex bij Den Oever is wel naar hem vernoemd: 'Stevin
-
sluizen' prijkt nog altijd op de eerste heftoren
van de spuisluizen. Tegelijkertijd zou de
Waddenvereniging een zucht van opluchting
hebben geslaakt omdat de negatieve invloed
op de natuur nog veel groter zou zijn geweest
dan bij de huidige Afsluitdijk.
Zuiderzeevereniging? Na het plan van Hen -
drik Stevin zijn vele vruchteloze pogingen
ondernomen om de Waddenzee en Zuider-
zee af te sluiten en in te polderen. De plan -
nen werden als te kostbaar en te riskant
gezien. De problemen bleven echter bestaan
en in 1884 hebben een aantal initiatiefnemers
het Zuiderzeecomité gevormd dat zich in
1885 heeft gewend tot alle Nederlandse
provincies, de aan de Zuiderzee gelegen
gemeenten en waterschappen om geld te
verwerven voor het indammen van de Zui -
derzee. Deze werving was zo succesvol dat
op 4 januari 1886 te Amsterdam de Zuider-
zeevereniging werd opgericht (toen officieel
Zuiderzeevereeniging, met dubbel e). De Zuiderzeevereniging ging vervol -
gens in 1887 met een boot op verkenning en
kwam tot de ontdekking dat de bodem bij
de Waddeneilanden voornamelijk uit zand
bestond. In die tijd was het nog niet mogelijk
om stormvloedbestendige dijken op de zan -
dige waterdoorlatende Waddenbodem aan
te leggen. De doelstelling van de Zuiderzee-
vereniging om de Waddenzee in te dammen
werd daarom verlaten. Ongetwijfeld zal
daarbij ook het belang van de in die tijd be-
langrijke exporthaven van Harlingen een
IR. HANS RAMLER
TU Delft,
voorheen BAM Infra auteur
De Afsluitdijk, die het IJsselmeer scheidt van de Waddenzee, beschermt ons al
ruim 90 jaar tegen de kracht van het water. Dit staaltje ingenieursvernuft kent een lange en indrukwekkende ontstaansgeschiedenis.
CEMENT 7 2024 ?17
rol hebben gespeeld. Interessant om te be-
noemen is dat men ook ontdekte dat er
vruchtbare grond aanwezig was op de plaats
van de huidige Noordoostpolder.
Cornelis Lely? De Delftse ingenieur Cornelis
Lely (foto 3) begon in 1886 als assistent bij de
Zuiderzeevereniging en nam vanaf oktober
1887 de leiding over van het Technisch Bureau
van de vereniging. Lely wist de bestuurders
van de Zuiderzeevereniging te overtuigen
dat het inperken van het plan tot alleen het
indammen van de Zuiderzee (en niet ook de
Waddenzee) juist was. En dat het mogelijk
moest zijn om de Zuiderzee af te sluiten
vanaf het toenmalige eiland Wieringen in
één lijn tot aan de Friese kust ten zuiden
van Harlingen. Lely ronde zijn zogenoemde
Zuiderzeeplan af en werd vervolgens be-
noemd tot minister van Waterstaat, Handel
en Nijverheid van 1891-1894. Lely benoemde al snel een Staatscommissie die positief over
de plannen oordeelde en adviseerde om het
Zuiderzeeplan uit te laten voeren. Het kabi -
net struikelde echter in 1894 en daarmee
stokte ook de uitvoering van het plan. In 1897 werd Lely opnieuw minister
van Waterstaat en in 1901 was het wetsont-
werp voor de Zuiderzeewerken (de Zuider-
zeewet) gereed. Maar dit strandde opnieuw
vanwege een liberale nederlaag bij de Kamer-
verkiezingen. Daarna volgde een lange periode waar-
in het plan op een heel zacht pitje stond. Lely
was zelfs nog Gouverneur van Suriname
van 1902-1905. Pas in 1913 werd Lely voor de
derde maal minister van Waterstaat in het
oorlogskabinet (1913-1918). Weliswaar stond
de Zuiderzeewet op het programma, maar
het kabinet had de handen vol aan het
handhaven van de Nederlandse neutraliteit
tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tijdens deze
2 Eerst bekende plan voor de afsluiting van de Waddenzee en de Zuiderzee
2
18? CEMENT 7 2024
periode kwam door hongersnood de nood-
zaak van eigen nationale voedselvoorziening
naar voren en de behoefte aan extra land -
bouwgrond. Tegelijkertijd deed zich in de
nacht van 13 op 14 januari 1916 een storm -
vloed voor met grote overstromingen, schade
en slachtoffers in de gebieden rondom de
Zuiderzee tot gevolg (fig. 4).
Zuiderzeewet? Zoals de geschiedenis al
vaker heeft aangetoond, worden drastische
besluiten pas genomen als zich ernstige ge-
beurtenissen hebben voorgedaan. Zo werd
ruim twee jaar na de stormvloed en ruim
30 jaar na het eerste idee, op 14 juni 1918 de Zuiderzeewet aangenomen. Dit markeerde
de start van de uitvoering van de plannen
van Cornelis Lely. De wet behelsde veel meer dan alleen
de Afsluitdijk. Het betekende ook de aanleg
van de Wieringermeerpolder, de Noordoost-
polder, Oostelijk en Zuidelijk Flevoland en
de Markerwadden (oorspronkelijk de Mar-
kerwaardpolder). Dit gigantische project
heeft de landkaart van Nederland compleet
veranderd. Het leverde meer dan 5% extra
land op, het grootste zoetwaterbekken van
Europa en een directe verbinding tussen
Noord-Holland en Friesland (fig. 5).
3 Standbeeld van Cornelis Lely op de Afsluitdijk (foto: Rijkswaterstaat/Henri Cormont)
4 Overstromingsgebied als gevolg van de stormvloed in 1916 (bron: Wikipedia/Rijkswaterstaat)
5 (a) De situatie rondom de Zuiderzee rond 1900; (b) De situatie rondom het IJsselmeer voor het besluit over de Marker Wadden, 2023
(bron: Wikipedia)
In 1927 werd
begonnen met
de bouw van
de Afsluitdijk,
die gereed was
in 1932
3
4
5a 5b
CEMENT 7 2024 ?19
Aanleg van de Zuiderzeewerken
Eerste onderdeel van de Zuiderzeewerken
was de aanleg van de Amsteldiepdijk (gereed
1924), ook wel de 'kleine Afsluitdijk' genoemd.
Deze dijk ligt tussen Van Ewijcksluis en het
toenmalige eiland Wieringen (fig. 5). Tijdens
de aanleg kwam men er achter dat het
ruimschoots aanwezige keileem, gevormd
door de Saale-ijstijd van 135.000 jaar gele-
den, zich uitstekend leende als basismateri -
aal voor de aanleg van dijken in getijdewater. Omdat de aanleg van polders in zee
geen dagelijkse bezigheid was, is een proef -
polder aangelegd bij Andijk (gereed 1927). Met
deze kennis en ervaring is daarna de Wierin -
germeerpolder drooggemalen (gereed 1930).
Afsluitdijk? Na deze succesvolle activiteiten
is in 1927 begonnen met de bouw van de
Afsluitdijk (gereed 1932). In slechts vijf jaar
werd dit spectaculaire en gewaagde water-
bouwkundige project afgerond, dat met
argusogen werd gevolgd door waterbouw -
kundige ingenieurs over de hele wereld. De
gedenkplaat ter gelegenheid van de opleve-
ring van het project spreekt van 'in 5 jaren
tot stand gebracht door het vernuft en den
arbeid van Nederlandsche ingenieurs, aanne- mers en werklieden' (foto 6). Toen al begreep
men dat grote en complexe projecten in
goede harmonie moeten worden uitgevoerd. Na de oplevering van de Afsluitdijk
volgden de Noordoostpolder (1942), Oostelijk
Flevoland (1957), Zuidelijk Flevoland (1967)
en als laatste de Houtribdijk (1975) met als
doel om de Markermeer in te polderen.
Vanwege het toenemend besef van de im -
pact daarvan op de natuur, is besloten het
Markermeer niet in te polderen, maar om
met de Marker Wadden (2023) te zorgen
voor het natuurherstel van het Markermeer.
Het hierboven geschetste is slechts een
beknopte samenvatting van de Zuiderzee-
werken. Aan elk onderdeel zit een verhaal
vast met veel meer diepgang.
De werking van de Afsluitdijk
Het beschermen van het achterland tegen
stormvloeden, het creëren van een enorm
zoetwaterbekken, de mogelijkheid om enor-
me polders aan te leggen en de verbinding
tussen de provincies Noord-Holland en
Friesland, had met een lange dam tot stand
gebracht kunnen worden. Het hierdoor ont-
stane IJsselmeer wordt echter gevoed door
7 6
6 Gedenkplaat Afsluitdijk (foto: redactie Cement)
7 De werking van de spuiencomplexen van de Afsluitdijk 20? CEMENT 7 2024
De Zuiderzeewet
was de start
voor de
uitvoering van
de plannen van
ingenieur
Cornelis Lely
8 Aanvoer water door de rivieren en afvoer water door de spuisluizen bij Den Oever (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview)
9 De spuisluizen bij Kornwerderzand (foto: Rijkswaterstaat/Levvel/Topview)
meerdere rivieren, de Overijsselse Vecht, de
Vecht, de Eem en met de grootste bijdrage
van de IJssel (fig. 7). Deze rivieren zorgen
ervoor dat het IJsselmeer als een badkuip
zou overstromen. Net zoals bij een badkuip
een afvoerplug wordt toegepast, zijn in de
Afsluitdijk twee 'afvoerpluggen' gebouwd,
namelijk de spuisluizen bij Den Oever en bij
Kornwerderzand (foto 8 en 9). Op basis van
natuurlijk verval worden deze spuisluizen
opengezet bij laagwater in de Waddenzee
om het waterpeil op het IJsselmeer te hand -
haven. Dat functioneert al meer dan 90 jaar
zonder grote problemen. Wat je verder nog moet weten
van de Afsluitdijk
Een dijk of een dam? Een dijk beschermt
land tegen water en een dam bevindt zich
tussen twee wateren, waarom heet de afslui -
ting van de Zuiderzee dan 'Afsluitdijk' en
niet 'Afsluitdam'? Dat heeft waarschijnlijk te
maken gehad met de vele voorafgaande
plannen, waarbij men behalve de dijk ook
het inpolderen van het achtergelegen deel in
gedachten had.
Zichtbaar vanuit de ruimte? De Afsluitdijk is
één van de weinige menselijke werken
8
9
CEMENT 7 2024 ?21
die met het blote oog vanuit de ruimte is
waar te nemen. Om eerlijk te zijn helpt het
kleurverschil tussen zoet en zout water
daarbij een handje (foto 10).
De dubbele knik in de Afsluitdijk? Dat
Cornelis Lely alle eer toekomt, er een stand -
beeld van hem op de Afsluitdijk staat (foto 3)
en de provinciale hoofdstad van Flevoland
naar hem is vernoemd, is volkomen terecht.
Maar zeker niet minder onverdienstelijk
was de rol van Nobelprijswinnaar Hendrik
Lorentz. Hij heeft de golfvergelijkingen op-
gesteld waarmee de water- en golfhoogten
zijn berekend als basis voor de dijkhoogten.
De rekenresultaten van Lorentz komen
overigens nog steeds goed overeen met de
huidige computermodellen. Behalve het leggen van de basis voor
de dijkhoogte was Lorentz ook verantwoor- delijk voor de dubbele knik in de Afsluitdijk.
Hij had namelijk aangetoond dat de oor-
spronkelijke aansluiting op de Friese kust
niet bij het plaatsje Piaam maar bij Zurich
terecht moest komen, vanwege de ongunsti -
ge omstandigheden bij Piaam. De dubbele
knik is ontstaan om de getijdegeul bij Korn -
werderzand loodrecht te kruisen. Dat is dan
ook de reden om het spuicomplex de naam
'Lorentzsluizen' mee te geven (foto 11).
De slag om de Afsluitdijk? De Slag om de
Afsluitdijk was een poging van Nazi-Duits-
land in 1940 om de Afsluitdijk in te nemen.
Deze poging mislukte doordat de Neder-
landse verdedigers, ongeveer 225 soldaten,
de 17.000 Duitsers tegen wisten te houden
dankzij de sterke fortificaties (kazematten)
van de Stelling Kornwerderzand (fig. 12). Ze
konden van daaruit de eerste Duitse cavale-
11
12
10
10 Duidelijke scheiding tussen zout (Waddenzee) en zoet water (IJsselmeer) (bron: Sentinel 2) 11 Lorentzsluizen bij Kornwerderzand (foto: Wikimedia/Gouwenaar)12 De beroemde Stelling van Kornwerderzand (bron: Wikimedia) 22? CEMENT 7 2024
riedivisie de doorgang beletten. Het is de
enige plek in West-Europa waar de Duitse
Blitzkrieg vastliep. Het Kazemattenmuseum
bij Kornwerderzand getuigt nog steeds van
deze heroïsche strijd. Saillant detail: het marinefregat dat de
strijd ondersteunde kon zich achter de knik
in de Afsluitdijk verschansen.
De feestelijke opening van de Afsluitdijk?
Op 28 mei 1932 werd het laatste sluitgat van
de Afsluitdijk gedicht bij de Vlieter, op circa
een kwart van de Afsluitdijk vanaf Den Oever
(foto 13). Voor deze feestelijke gelegenheid
was een protocol opgezet met allerlei hoog -
waardigheidsbekleders. Dit protocol werd
echter onverwacht verstoord door toeschou -
wer Grietje Bosker die spontaan haar rok
optilde en door de modder naar de overzijde
strompelde (foto 14). Zij was voor even we-
reldberoemd in Nederland. In 1957, bij de
viering van 25 jaar Afsluitdijk, was ze er
opnieuw bij, ditmaal eleganter gekleed.
De downside? De Afsluitdijk heeft veel posi -
tiefs gebracht voor Nederland, maar had
ook zeker negatieve gevolgen. Allereerst
voor de visserij en de manier van leven van
de gemeenschappen rondom het IJssel -
meer, maar ook voor de natuur. Het gehele
ecosysteem van de Zuiderzee veranderde
vanwege het zoete water. Daarnaast werd een belangrijke vismigratieroute pardoes
afgesneden. Gelukkig wordt dit laatste bij de
versterking en vernieuwing opgelost met
een unieke Vismigratierivier (zie artikel
'Vismigratierivier: innovatieve ecologische
verbinding', elders in dit nummer).
Kennis en lef
De Afsluitdijk is niet zomaar een dijk. Het
project getuigt van een sterk staaltje Neder-
landse waterbouwkundige kennis en lef. De
Afsluitdijk is bovendien verweven met de
geschiedenis van Nederland door de enorme
impact die het heeft gehad en nog steeds
heeft.
14
13
13 Dichten laatste sluitgat Afsluitdijk gedicht bij de Vlieter, 28 mei 1932 (foto: Rijkswaterstaat/L. Verbost)
14 Grietje Bosker ging als eerste burger over de Afsluitdijk
BRONNEN
1?Wikipedia.
2?Banning, C., Cornelis Lely, Ingenieur
van het nieuwe Nederland. Pharos
Uitgeverij, 2018.
3?Vriend, E., Eens ging de zee hier
tekeer, Het verhaal van de Zuiderzee
en haar kustbewoners. Uitgeverij Atlas
Contact, 2020.
CEMENT 7 2024 ?23
In het kort
- Hendrik Stevin ontwikkelde in 1667 het plan om de Zuiderzee af te sluiten via dammen die de Waddeneilanden met elkaar zouden verbinden
- Na het plan van Hendrik Stevin zijn vele vruchteloze pogingen ondernomen om de Waddenzee en Zuiderzee af te sluiten en in te polderen
- De Zuiderzeewet was de start voor de uitvoering van de plannen van ingenieur Cornelis Lely
- Eerste onderdeel van de Zuiderzeewerken was de aanleg van de Amsteldiepdijk (gereed 1924), ook wel de 'kleine Afsluitdijk' genoemd
- In 1927 werd begonnen met de bouw van de Afsluitdijk, die gereed was in 1932
- In de Afsluitdijk zijn twee 'afvoerpluggen' gebouwd, de spuisluizen bij Den Oever en bij Kornwerderzand
Thema Afsluitdijk
Dit artikel is onderdeel van een special van Cement over de Afsluitdijk. Voor een overzicht van de andere artikelen zie www.cementonline.nl/afsluitdijk.
Foto 1. Aanleg van de Afsluitdijk in 1931; Stevinsluizen, complex uitwateringssluizen Den Oever (foto: RWS / L. Verbost)
De Zuiderzeewerken, het geheel van de projecten waarmee de Zuiderzee werd afgesloten en ingepolderd en met de Afsluitdijk als iconisch onderdeel, hebben een ongekend grote invloed gehad op de cultuurhistorie van Nederland. Geen enkel mondiaal project heeft relatief gezien zo'n grote impact gehad op een land als de Zuiderzeewerken. Dat de Afsluitdijk wordt gezien als hét huzarenstuk van de Zuiderzeewerken is niet zo vreemd. Niet alleen zette de aanleg Nederland op de waterbouwkundige wereldkaart, ook de impact op geografie, waterhuishouding, waterveiligheid, weginfrastructuur, militaire infrastructuur, economie, levenswijze rondom en op de eilanden in de Zuiderzee en vooral de natuur was enorm.
In 1927 werd begonnen met de bouw van de Afsluitdijk, die gereed was in 1932
Aanleiding
De Afsluitdijk is onlosmakelijk verbonden met de historie van de Zuiderzee. De Zuiderzee was eeuwenlang een open verbinding met de Noordzee en bracht, behalve veel overstromingen, ook zout water met zich mee. Dat deze problemen al vroeg werden onderkend, blijkt uit de plannen van Hendrik Stevin (1614-1668), zoon van de vermaarde Simon Stevin. Hendrik ontwikkelde namelijk het vroegst bekende plan (1667) om de Zuiderzee af te sluiten via dammen die de Waddeneilanden met elkaar zouden verbinden (fig. 2). Het plan van Hendrik Stevin bleek in die tijd echter niet uitvoerbaar, maar het uiteindelijke spuicomplex bij Den Oever is wel naar hem vernoemd: 'Stevinsluizen' prijkt nog altijd op de eerste heftoren van de spuisluizen. Tegelijkertijd zou de Waddenvereniging een zucht van opluchting hebben geslaakt omdat de negatieve invloed op de natuur nog veel groter zou zijn geweest dan bij de huidige Afsluitdijk.
Figuur 2. Eerst bekende plan voor de afsluiting van de Waddenzee en de Zuiderzee
Zuiderzeevereniging
Na het plan van Hendrik Stevin zijn vele vruchteloze pogingen ondernomen om de Waddenzee en Zuiderzee af te sluiten en in te polderen. De plannen werden als te kostbaar en te riskant gezien. De problemen bleven echter bestaan en in 1884 hebben een aantal initiatiefnemers het Zuiderzeecomité gevormd dat zich in 1885 heeft gewend tot alle Nederlandse provincies, de aan de Zuiderzee gelegen gemeenten en waterschappen om geld te verwerven voor het indammen van de Zuiderzee. Deze werving was zo succesvol dat op 4 januari 1886 te Amsterdam de Zuiderzeevereniging werd opgericht (toen officieel Zuiderzeevereeniging, met dubbel e).
De Zuiderzeevereniging ging vervolgens in 1887 met een boot op verkenning en kwam tot de ontdekking dat de bodem bij de Waddeneilanden voornamelijk uit zand bestond. In die tijd was het nog niet mogelijk om stormvloedbestendige dijken op de zandige waterdoorlatende Waddenbodem aan te leggen. De doelstelling van de Zuiderzeevereniging om de Waddenzee in te dammen werd daarom verlaten. Ongetwijfeld zal daarbij ook het belang van de in die tijd belangrijke exporthaven van Harlingen een rol hebben gespeeld. Interessant om te benoemen is dat men ook ontdekte dat er vruchtbare grond aanwezig was op de plaats van de huidige Noordoostpolder.
De Zuiderzeewet was de start voor de uitvoering van de plannen van ingenieur Cornelis Lely
Cornelis Lely
De Delftse ingenieur Cornelis Lely (foto 3) begon in 1886 als assistent bij de Zuiderzeevereniging en nam vanaf oktober 1887 de leiding over van het Technisch Bureau van de vereniging. Lely wist de bestuurders van de Zuiderzeevereniging te overtuigen dat het inperken van het plan tot alleen het indammen van de Zuiderzee (en niet ook de Waddenzee) juist was. En dat het mogelijk moest zijn om de Zuiderzee af te sluiten vanaf het toenmalige eiland Wieringen in één lijn tot aan de Friese kust ten zuiden van Harlingen. Lely ronde zijn zogenoemde Zuiderzeeplan af en werd vervolgens benoemd tot minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid van 1891-1894. Lely benoemde al snel een Staatscommissie die positief over de plannen oordeelde en adviseerde om het Zuiderzeeplan uit te laten voeren. Het kabinet struikelde echter in 1894 en daarmee stokte ook de uitvoering van het plan.
In 1897 werd Lely opnieuw minister van Waterstaat en in 1901 was het wetsontwerp voor de Zuiderzeewerken (de Zuiderzeewet) gereed. Maar dit strandde opnieuw vanwege een liberale nederlaag bij de Kamerverkiezingen.
Daarna volgde een lange periode waarin het plan op een heel zacht pitje stond. Lely was zelfs nog Gouverneur van Suriname van 1902-1905. Pas in 1913 werd Lely voor de derde maal minister van Waterstaat in het oorlogskabinet (1913-1918). Weliswaar stond de Zuiderzeewet op het programma, maar het kabinet had de handen vol aan het handhaven van de Nederlandse neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tijdens deze periode kwam door hongersnood de noodzaak van eigen nationale voedselvoorziening naar voren en de behoefte aan extra landbouwgrond. Tegelijkertijd deed zich in de nacht van 13 op 14 januari 1916 een stormvloed voor met grote overstromingen, schade en slachtoffers in de gebieden rondom de Zuiderzee tot gevolg (fig. 4).
Foto 3. Standbeeld van Cornelis Lely op de Afsluitdijk (foto: Rijkswaterstaat/Henri Cormont)
Figuur 4. Overstromingsgebied als gevolg van de stormvloed in 1916 (bron: Wikipedia/Rijkswaterstaat)
Zuiderzeewet
Zoals de geschiedenis al vaker heeft aangetoond, worden drastische besluiten pas genomen als zich ernstige gebeurtenissen hebben voorgedaan. Zo werd ruim twee jaar na de stormvloed en ruim 30 jaar na het eerste idee, op 14 juni 1918 de Zuiderzeewet aangenomen. Dit markeerde de start van de uitvoering van de plannen van Cornelis Lely.
De wet behelsde veel meer dan alleen de Afsluitdijk. Het betekende ook de aanleg van de Wieringermeerpolder, de Noordoostpolder, Oostelijk en Zuidelijk Flevoland en de Markerwadden (oorspronkelijk de Markerwaardpolder). Dit gigantische project heeft de landkaart van Nederland compleet veranderd. Het leverde meer dan 5% extra land op, het grootste zoetwaterbekken van Europa en een directe verbinding tussen Noord-Holland en Friesland (fig. 5).
Figuur 5. (a) De situatie rondom de Zuiderzee rond 1900 en (b) de situatie rondom het IJsselmeer voor het besluit over de Marker Wadden in 2023 (bron: Wikipedia)
Aanleg van de Zuiderzeewerken
Eerste onderdeel van de Zuiderzeewerken was de aanleg van de Amsteldiepdijk (gereed 1924), ook wel de 'kleine Afsluitdijk' genoemd. Deze dijk ligt tussen Van Ewijcksluis en het toenmalige eiland Wieringen (fig. 5). Tijdens de aanleg kwam men er achter dat het ruimschoots aanwezige keileem, gevormd door de Saale-ijstijd van 135.000 jaar geleden, zich uitstekend leende als basismateriaal voor de aanleg van dijken in getijdewater.
Omdat de aanleg van polders in zee geen dagelijkse bezigheid was, is een proefpolder aangelegd bij Andijk (gereed 1927). Met deze kennis en ervaring is daarna de Wieringermeerpolder drooggemalen (gereed 1930).
Afsluitdijk
Na deze succesvolle activiteiten is in 1927 begonnen met de bouw van de Afsluitdijk (gereed 1932). In slechts vijf jaar werd dit spectaculaire en gewaagde waterbouwkundige project afgerond, dat met argusogen werd gevolgd door waterbouwkundige ingenieurs over de hele wereld. De gedenkplaat ter gelegenheid van de oplevering van het project spreekt van 'in 5 jaren tot stand gebracht door het vernuft en den arbeid van Nederlandsche ingenieurs, aannemers en werklieden' (foto 6). Toen al begreep men dat grote en complexe projecten in goede harmonie moeten worden uitgevoerd.
Na de oplevering van de Afsluitdijk volgden de Noordoostpolder (1942), Oostelijk Flevoland (1957), Zuidelijk Flevoland (1967) en als laatste de Houtribdijk (1975) met als doel om de Markermeer in te polderen. Vanwege het toenemend besef van de impact daarvan op de natuur, is besloten het Markermeer niet in te polderen, maar om met de Marker Wadden (2023) te zorgen voor het natuurherstel van het Markermeer.
Het hierboven geschetste is slechts een beknopte samenvatting van de Zuiderzeewerken. Aan elk onderdeel zit een verhaal vast met veel meer diepgang.
Foto 6. Gedenkplaat Afsluitdijk (foto: redactie Cement)
De werking van de Afsluitdijk
Het beschermen van het achterland tegen stormvloeden, het creëren van een enorm zoetwaterbekken, de mogelijkheid om enorme polders aan te leggen en de verbinding tussen de provincies Noord-Holland en Friesland, had met een lange dam tot stand gebracht kunnen worden. Het hierdoor ontstane IJsselmeer wordt echter gevoed door meerdere rivieren, de Overijsselse Vecht, de Vecht, de Eem en met de grootste bijdrage van de IJssel (fig. 7). Deze rivieren zorgen ervoor dat het IJsselmeer als een badkuip zou overstromen. Net zoals bij een badkuip een afvoerplug wordt toegepast, zijn in de Afsluitdijk twee 'afvoerpluggen' gebouwd, namelijk de spuisluizen bij Den Oever en bij Kornwerderzand (foto 8 en 9). Op basis van natuurlijk verval worden deze spuisluizen opengezet bij laagwater in de Waddenzee om het waterpeil op het IJsselmeer te handhaven. Dat functioneert al meer dan 90 jaar zonder grote problemen.
Figuur 7. De werking van de spuiencomplexen van de Afsluitdijk
Foto 8. Aanvoer water door de rivieren en afvoer water door de spuisluizen bij Den Oever (foto: Rijkswaterstaat / Ivo Vrancken)
Foto 9. De spuisluizen bij Kornwerderzand (foto: Steve Photography)
Wat je verder nog moet weten van de Afsluitdijk
Een dijk of een dam
Een dijk beschermt land tegen water en een dam bevindt zich tussen twee wateren, waarom heet de afsluiting van de Zuiderzee dan 'Afsluitdijk' en niet 'Afsluitdam'? Dat heeft waarschijnlijk te maken gehad met de vele voorafgaande plannen, waarbij men behalve de dijk ook het inpolderen van het achtergelegen deel in gedachten had.
Zichtbaar vanuit de ruimte
De Afsluitdijk is één van de weinige menselijke werken die met het blote oog vanuit de ruimte is waar te nemen. Om eerlijk te zijn helpt het kleurverschil tussen zoet en zout water daarbij een handje (foto 10).
Foto 10. Duidelijke scheiding tussen zout (Waddenzee) en zoet water (IJsselmeer) (bron: Sentinel 2)
De dubbele knik in de Afsluitdijk
Dat Cornelis Lely alle eer toekomt, er een standbeeld van hem op de Afsluitdijk staat (foto 3) en de provinciale hoofdstad van Flevoland naar hem is vernoemd, is volkomen terecht. Maar zeker niet minder onverdienstelijk was de rol van Nobelprijswinnaar Hendrik Lorentz. Hij heeft de golfvergelijkingen opgesteld waarmee de water- en golfhoogten zijn berekend als basis voor de dijkhoogten. De rekenresultaten van Lorentz komen overigens nog steeds goed overeen met de huidige computermodellen.
Behalve het leggen van de basis voor de dijkhoogte was Lorentz ook verantwoordelijk voor de dubbele knik in de Afsluitdijk. Hij had namelijk aangetoond dat de oorspronkelijke aansluiting op de Friese kust niet bij het plaatsje Piaam maar bij Zurich terecht moest komen, vanwege de ongunstige omstandigheden bij Piaam. De dubbele knik is ontstaan om de getijdegeul bij Kornwerderzand loodrecht te kruisen. Dat is dan ook de reden om het spuicomplex de naam 'Lorentzsluizen' mee te geven (foto 11).
Foto 11. Lorentzsluizen bij Kornwerderzand (foto: Wikimedia/Gouwenaar)
De slag om de Afsluitdijk
De Slag om de Afsluitdijk was een poging van Nazi-Duitsland in 1940 om de Afsluitdijk in te nemen. Deze poging mislukte doordat de Nederlandse verdedigers, ongeveer 225 soldaten, de 17.000 Duitsers tegen wisten te houden dankzij de sterke fortificaties (kazematten) van de Stelling Kornwerderzand (fig. 12). Ze konden van daaruit de eerste Duitse cavaleriedivisie de doorgang beletten. Het is de enige plek in West-Europa waar de Duitse Blitzkrieg vastliep. Het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand getuigt nog steeds van deze heroïsche strijd.
Saillant detail: het marinefregat dat de strijd ondersteunde kon zich achter de knik in de Afsluitdijk verschansen.
Figuur 12. De beroemde Stelling van Kornwerderzand (bron: Wikimedia)
De feestelijke opening van de Afsluitdijk
Op 28 mei 1932 werd het laatste sluitgat van de Afsluitdijk gedicht bij de Vlieter, op circa een kwart van de Afsluitdijk vanaf Den Oever (foto 13). Voor deze feestelijke gelegenheid was een protocol opgezet met allerlei hoogwaardigheidsbekleders. Dit protocol werd echter onverwacht verstoord door toeschouwer Grietje Bosker die spontaan haar rok optilde en door de modder naar de overzijde strompelde (foto 14). Zij was voor even wereldberoemd in Nederland. In 1957, bij de viering van 25 jaar Afsluitdijk, was ze er opnieuw bij, ditmaal eleganter gekleed.
Foto 13. Dichten laatste sluitgat Afsluitdijk gedicht bij de Vlieter, 28 mei 1932 (foto: Rijkswaterstaat/L. Verbost)
Foto 14. Grietje Bosker ging als eerste burger over de Afsluitdijk
De downside
De Afsluitdijk heeft veel positiefs gebracht voor Nederland, maar had ook zeker negatieve gevolgen. Allereerst voor de visserij en de manier van leven van de gemeenschappen rondom het IJsselmeer, maar ook voor de natuur. Het gehele ecosysteem van de Zuiderzee veranderde vanwege het zoete water. Daarnaast werd een belangrijke vismigratieroute pardoes afgesneden. Gelukkig wordt dit laatste bij de versterking en vernieuwing opgelost met een unieke Vismigratierivier.
Kennis en lef
De Afsluitdijk is niet zomaar een dijk. Het project getuigt van een sterk staaltje Nederlandse waterbouwkundige kennis en lef. De Afsluitdijk is bovendien verweven met de geschiedenis van Nederland door de enorme impact die het heeft gehad en nog steeds heeft.
Bronnen
- Wikipedia.
- Banning, C., Cornelis Lely, Ingenieur van het nieuwe Nederland. Pharos Uitgeverij, 2018.
- Vriend, E., Eens ging de zee hier tekeer, Het verhaal van de Zuiderzee en haar kustbewoners. Uitgeverij Atlas Contact, 2020.
Reacties