Bijlmerbajes getransformeerd tot hub voor duurzaam leven Overzicht van het Masterplan Bajeskwartier 1 Hoogste punt van The Robin bereikt, december 2023 (foto: BAM Wonen) 1 6? CEMENT 8 2024 De oorspronkelijke Bijlmerbajes ? een gevangenis tussen 1978 en 2016 ? was ontworpen als een ge- meenschap die gevangenen een mate van vrijheid bood, onder meer om re-integratie te verge- makkelijken. Het complex had een ad - ministratief gebouw (hoofdgebouw) en zes gevangenistorens. Deze werden verbonden door een corridor, ook wel de Kalverstraat genoemd. Aan de Kalverstraat grensden gemeenschappelijke ruimtes, een kerk en een reeks binnenplaatsen en tuinen (foto 4). Naast het hoofdgebouw, in een laag bijge- bouw bevond zich een gaarkeuken. Op de onderste lagen van de gevange- nistorens lagen de algemene ruimtes en daarboven de cellen. Net buiten de gevange- nismuur in het Bajesdorp, lagen woningen voor het personeel, waaronder een direc- teurswoning. Ontwikkeling Voor de ontwikkeling van het Bajeskwartier zijn de grond en de gebouwen door het Rijksvastgoedbedrijf verkocht aan vastgoed - ontwikkelaar Bajes Kwartier Ontwikkeling CV (BKO), een samenwerking van AM, Schroders Capital en AT Capital.. In het masterplan blijft een deel van de gebouwen bewaard: het hoofdgebouw, één toren, het ketelhuis, de kerk en de gevangenismuur. Vijf torens zijn gesloopt en maken plaats voor nieuwe woongebouwen. En er worden nieuwe wan - del- en fietspaden geïntroduceerd, die het terrein verbinden met de rest van de stad. Het geheel biedt plaats aan een residentieel, commercieel en cultureel programma. Het masterplan omvat in totaal 1.350 koop- en huurappartementen, waarvan 30% sociale huurwoningen. Dit op een gebied van circa 7,5 hectare (11 voetbalvelden). Een be- perkt gebied (ca. 3%) is bestemd voor auto- verkeer. De ontwikkeling staat gelijk aan de omvang van een dorp met al zijn bijbehoren - de voorzieningen. Voor de ontwikkelingen van de in totaal 16 gebouwen hebben diverse partijen meegewerkt, waaronder 11 verschil - lende architectenbureaus (tabel 1). Vier clusters? De nieuwe gebouwen op het haast rechthoekige terrein zijn georganiseerd in vier clusters (fig. 5). Het geheel is omge- ven door water (het wordt daarom ook wel het Bajeseiland genoemd). Elk cluster heeft een eigen karakter, programmering en uit- straling. Van zuid naar noord vind je hier straks het Kennis Cluster, waar scholing en experiment centraal staan, het Design Clus- ter, het kloppende culturele hart van de wijk, het Centraal Cluster, waar Bajeskwartier nadrukkelijk verbonden wordt met de stad en het Amstel Cluster, dat een visuele verbin - ding aangaat met het nabijgelegen Amstel- kwartier. De originele Kalverstraat, in de nieuwe situatie omgedoopt tot de Amstel - stroomlaan, wordt een centraal wandel- en fietspad dat de clusters met elkaar verbindt. Parkeren? Aan de gehele oostzijde komt onder de gebouwen een tweelaagse onder- grondse parkeergarage voor ongeveer De Bijlmerbajes was een gevangeniscomplex dat in de jaren 70 werd gebouwd in de zuidoostelijke periferie van Amsterdam. Naarmate het stadscentrum in de daaropvolgende decennia uitbreidde, begon het complex een meer centrale locatie in Amsterdam in te nemen, terwijl het omsloten bleef door muren, los van de stad. De Bijlmerbajes krijgt nu een nieuw leven: diverse gebouwen worden getransformeerd en er komen nieuwe gebouwen bij. Het Masterplan Bajeskwartier beslaat een ontwikkeling van 135.000 m² op een 7,5 ha groot terrein. IR. RONALD WENTING RO Senior Adviseur Constructies ABT ING. JEROEN VAN DRIEL RO Projectleider BAM A&Eauteurs CEMENT 8 2024 ?7 400 plekken. De in- en uitrit komen aan de Dijkmeerlaan, een nieuwe centrale weg in het Centraal Cluster. Naast openbare par- keerplaatsen en plaatsen voor bewoners, komt er ook een mobiliteitshub met leenvoer- tuigen, met onder meer elektrische auto's. Het Bajeskwartier heeft hoge ambities op het gebied van duurzaamheid, groen en gezondheid. Eén van de doelstellingen is dat bewoners langer en gezond leven. Om dat te bereiken wordt de wijk autoluw gemaakt, op veel plekken zelfs vrijwel geheel autovrij. Ook het ondergronds parkeren betekent meer groen en alle ruimte voor wandelaars en fietsers. Kennis Cluster In het Kennis Cluster (of Learning District) zijn het Hotel Jansen (gebouw A) en het Spinoza20first Lyceum gehuisvest. Deze ge- bouwen bevinden zich op de locatie van het oude Bajesdorp, waar destijds de woningen voor de directeur en personeel van de oude gevangenis waren gesitueerd. Deze wonin - gen zijn inmiddels allemaal gesloopt en de nieuwbouw is al in gebruik genomen. In totaal omvat dit cluster zo'n 280 wooneenheden en 200 short-stay apparte- menten. Design Cluster? Het bruisende, creatieve hart van het Bajeskwartier is het Design Cluster (of Design District), met cultuur, food, wonen en duurzame innovatie. Dit is de locatie van het voormalige hoofdgebouw, het ketelhuis, de kerk en de gevangenistoren 700, ook bekend als de vrouwentoren. Het hoofdgebouw was de locatie waar de gedeti - neerden binnen kwamen en bezoek ontvin - gen. Daarnaast was er ook plaats voor de werkplaatsen en overige centrale voorzie- ningen. 2 Render Bajeskwartierontwikkeling 3 Stand van werkzaamheden, oktober 2024 2 PROJECTGEGEVENS project Bajeskwartier Amsterdam opdrachtgever/ projectontwikkelaar Bajes Kwartier Ontwikkeling C.V. (BKO), een samenwerkings- verband van AM, AT Capital en Schröders Capital masterplan OMA in samenwerking met LOLA Landscape en FABRICations architect diversen, zie tabel 1 constructieve uitwerking ABT en BAM Advies & Engineering geotechnisch advies ABT aannemer diversen 3 8? CEMENT 8 2024 Directeursw oning Hoofdg ebouw Zevende toren Kerk Kalver straat Gevang enism uur Cellentoren Bajesdorp Het oude hoofdgebouw wordt gerenoveerd en krijgt een nieuwe bestemming met aan design en cultuur gerelateerde bedrijfs- ruimtes en horeca. Tot die tijd biedt het hoofdgebouw tijdelijk ruimte aan een aantal duurzame en innovatieve ondernemers. Het naastgelegen ketelhuis heeft ook reeds een nieuwe tijdelijke bestemming gevonden, in de vorm van een unieke brouwerij en horeca - locatie. Bovenop het oorspronkelijke ketel - huis is een nieuwbouw, The Stern (gebouw B), voorzien. De vrouwentoren blijft in het master- plan behouden en wordt omgedoopt tot de 'Groene Toren', een toren met verticale groenvoorziening en een uitkijkplatform voor de buurt. In deze toren wordt onder andere de centrale energievoorziening voor het totale project gehuisvest (ESCO). Het nieuwe gebouw The Cardinal (gebouw C) sluit het Design Cluster aan de noordzijde af. The Cardinal wordt over de bestaande kerk gerealiseerd, die verder intact blijft. In totaal komen er in dit cluster zo'n 200 woningen in twee nieuwe woongebouwen. Centraal Cluster Het Centraal Cluster (of Central District) is de locatie waar voorheen vier gevangenistorens stonden. Deze zijn alle vier gesloopt en er komen vier nieuwe woongebouwen voor terug: The Starling (gebouw D), The Martin (voorheen The Ruby, gebouw E), De Vrijheid (voorheen The Finch, gebouw F) en The Robin (gebouw G). Vanuit het masterplan was de gedach - te om in The Robin de bestaande gevangenis- toren 400 volledig te integreren in het nieuwe ontwerp. Vanwege onder andere de onder- grondse parkeergarage is ervoor gekozen om dit volume te herbouwen en uit te 4 De oorspronkelijke Bijlmerbajes, een gevangenis met verschillende gebouwen PROJECTTEAM CONSTRUCTIES Het projectteam voor de constructieve uitwerking bestaat uit ir. Ronald Wenting, ir. Kars Haarhuis, ir. Lonneke van Haalen, ing. Marco van Geemen ir. Eric Brok, ing. Stephan Toonen, ir. Harm Boel, ir. Lorenzo Lazzaroni, Bart Renting, ir. Corné Hagen, ing. Bart Stump, ing. Jelle Roks en ir. Marco Kimenai van ABT. En ir. Bart Elferink, Rob van Beusekom en ing. Jeroen van Driel van BAM A&E. 4 CEMENT 8 2024 ?9 Amstel clusterCentraal cluster Design clusterKennis cluster 5 5 Planoverzicht met vier clusters Tabel 1?Gebouwen Bajeskwartier Gebouw ArchitectBouwlagenHoogte [m] Status** Kennis Cluster Hotel Jansen (gebouw A)* Moke Architecten Gereed Spinoza20first Lyceum* BDG Architecten Gereed Design Cluster Hoofdgebouw (bestaand) OMAIn voorbereiding Ketelhuis (bestaand) The Stern (gebouw B) OMA625In voorbereiding Vrouwentoren (bestaand) Fabrications In voorbereiding Kerk (bestaand) OMA25 The Cardinal (gebouw C) OMA825In voorbereiding Centraal Cluster The Starling (gebouw D) Arons en Gelauff1960In aanbouw The Martin (voorheen The Ruby, gebouw E) OMA1651In aanbouw De Vrijheid (voorheen The Finch, gebouw F) Atelier Kempe Thil1550In oplevering The Robin (gebouw G) Barcode1960In oplevering Amstel Cluster The Jay (gebouw H) OMA1858Opgeleverd The Oriole (gebouw J) Fabrications1240In ontwikkeling The Emerald (gebouw KLM) Civic Architects / Arons en Gelauff8-1625-50 In ontwikkeling Overig Parkeergarage MH1 Architecten2- 7, 5 Gereed * Buiten de opdracht van BAM A&E / ABT ** Stand van zaken december 2024 10? CEMENT 8 2024 7 6 6 Ligging Bajeskwartier in omgeving 7 Plattegrond Bajeskwartier Een deel van de gebouwen blijft bewaard, vijf torens zijn gesloopt en maken plaats voor nieuwe woongebouwen breiden met drie in elkaar grijpende, lagere volumes. In het hart van het Centraal Cluster, tussen de vier gebouwen, komt een centraal plein, waar de nieuwe toegangsweg (de Dijk - meerlaan) kruist met de Amstelstroomlaan. Alle vier gebouwen kragen uit over het plein om het intieme karakter van het plein te be- nadrukken. De in- en uitrit van de parkeergarage maken deel uit van The Martin en The Robin en komen uit op de Dijkmeerlaan. In het Centraal Cluster komen zo'n 560 woningen. Naast de woningen is er in dit gebied ook ruimte voor commerciële activiteiten, een kinderopvang en een gezondheidscentrum. Amstel Cluster In het Amstel Cluster (of Amstel District), waar voorheen een toren stond, komen drie nieuwe woongebouwen, namelijk The Oriole (gebouw J), The Jay (gebouw H) en The Emerald (gebouw KLM). The Emerald was in eerste instantie opgezet als drie geschakel - de volumes, die gedurende de ontwerpfase tot één gebouw zijn samengesmolten. In deze toren komt één van de entrees voor voetgan - gers naar de ondergrondse parkeergarage. The Jay wordt ook wel de (nooit ge- bouwde) 7e toren genoemd. In het oude plan van de Bijlmerbajes is één toren (toren 100) nooit gerealiseerd. Deze toren wordt nu in het masterplan meegenomen als woon - CEMENT 8 2024 ?11 toren met dezelfde afmetingen als de oude gevangenistorens, waarmee het oude plan wordt vervolmaakt. In het totaal komen er in het Amstel Cluster zo'n 290 woningen. Openbaar gebied De Amstelstroomlaan, in het hart tussen de gebouwen, wordt voorzien van een pergola, gerealiseerd met de tralies van de voormalige gevangenis (fig. 13). Het wordt een autoluwe zone, bestemd voor voetgangers en fietsers. Deze Amstelstroomlaan buigt voor The Eme- rald af naar het noordwesten en komt uit bij het metrostation Spaklerweg. Het bestaande eiland blijft omsloten door de huidige bajesmuur. Alleen halver- wege het Centraal Cluster zijn aan de oost- 8 9 8 Publieke tuin voor de Cardinal (gebouw C)) (bron: Bajeskwartier Amsterdam / Beeldenfabriek) 9 Buitenaanzicht Design Cluster (bron: OMA) BORGING CONSTRUCTIEVE VEILIGHEID De projecten zijn in de ontwerpfase per ontwerpteam verdeeld over de twee partijen uit het consortium, BAM Advies & Engineering en ABT. Per ontwerp- team treedt één van deze bureaus op als ontwerpend constructeur, het andere als adviserend en toetsend constructeur. Door onderscheid te maken tussen de ontwerpend en toetsend constructeur en die taken goed te verdelen, wordt de constructieve veiligheid maximaal geborgd. Bij die borging is het Kennis- portaal Constructieve Veiligheid gevolgd. Hierbij is gekozen voor een risicogestuurde aanpak en het zoge- noemde zesogenprincipe in de ont - werpfase van het project. Dit principe werkt als volgt: - De ontwerpend of coördinerend con- structeur controleert zijn eigen werk en geeft dit voor controle vrij (twee-ogen- principe). - Een bevoegd collega met minimaal dezelfde kennis en ervaring controleert de documenten met een 100% controle (vierogenprincipe). - Het andere bureau, dat optreedt als adviserend en toetsend constructeur, voert een controle uit op basis van een selecte risicogestuurde steekproef (zesogenprincipe). 12? CEMENT 8 2024 en westzijde twee nieuwe bruggen aangelegd, waarmee de Dijkmeerlaan een verbinding maakt tussen de Spaklerweg en de H.J.E. Wenckebachweg (fig. 7). Duurzaam Het Bajeskwartier wordt een samenhangend geheel, ook op het gebied van duurzaam - heid. Ten aanzien van ecologie, energie- opwekking en waterverbruik werkt de hele wijk straks samen met de omgeving. Het Bajeskwartier is 100% energieneutraal. Er is een systeem geïnstalleerd dat organisch afval omzet in aarde en energie. Het master - plan heeft een eigen warmte-koude-opslag- installatie onder de grond en PV-installaties op daken en gevels. 98% van de materialen van de gesloopte Bijlmerbajestorens, 11 10 10 Het bruisende, creatieve hart van het Bajeskwartier is het Design Cluster 11 In het Centraal Cluster, waar voorheen vier gevangenistorens stonden, komen vier nieuwe woongebouwen (bron: Bajeskwartier Amsterdam / Beeldenfabriek) Aan de oostzijde komt onder de gebouwen een tweelaagse ondergrondse parkeergarage CEMENT 8 2024 ?13 zoals beton, tralies en celdeuren, zijn gere- cycled of hergebruikt in de nieuwe con - structies. Ook in de letterlijke betekenis van het woord is duurzaamheid een belangrijke pij- ler. Interventies in de stad of nieuwe stuk - ken stad moeten lang meegaan. Dit betekent niet dat de stad altijd in de meest letterlijke vorm moet blijven bestaan, maar eerder dat hij in staat moet zijn zich aan te passen aan verandering. Soms betekent dit nieuwe functies voor oude gebouwen, soms gedeel - telijke verbouwingen met al dan niet grote consequenties voor de verschijning, en soms sloop met hergebruik van materialen of ele- menten. Voor de Bijlmerbajes geldt dat het complex niet is opgevat als een monument, dat al dan niet moest worden behouden, maar als een stuk infrastructuur dat juist strategisch kan worden gebruikt voor nieu - we vormen van gebruik. Constructieve uitdagingen De constructieve uitdagingen van het mas- terplan zijn in ieder bouwblok anders door de architectonische opzet en het variërende programma. Bij een aantal gebouwen is sprake van uitdagende uitkragingen: een stuk van de gevel springt eruit en hangt als het ware zo in de lucht. De plint, die ont- moeting moet faciliteren, wordt voorzien van een open structuur van kolommen en uitkragingen over de centrale pleindelen. Vanaf de eerste verdieping gaat deze struc- tuur over in een wandenstructuur zoals ge- bruikelijk in woongebouwen. Die overgang tussen constructievormen is een interessante uitdaging. In de parkeergarage, onder The Martin, The Robin en The Emerald, moet de kolom - structuur van de bovenbouw en de onder- bouw goed op elkaar worden afgestemd. The Cardinal en The Stern worden volgens het masterplan deels van hout ge - maakt. The Cardinal bevat een stalen tafel - constructie op poten met houten structuur boven de centrale fietsweg en de oorspron - kelijke kerk. The Stern wordt zoals gezegd grotendeels boven de oorspronkelijke gaar- keuken en het ketelhuis gerealiseerd. De westzijde van het Bajeskwartier ligt naast het spoor waar qua engineering reke- ning moest worden gehouden met trillingen uit het treinverkeer. Zeker bij hout vraagt dit om trillingsbewust ontwerpen. Meer over de constructieve uitdagingen staat in de diverse artikelen over de The Starling (gebouw D), The Martin (gebouw E), The Robin (gebouw G), De Vrijheid (gebouw H) en de parkeergarage, elders in dit nummer. 12 In het hart van het Centraal Cluster, tussen de vier gebouwen, komt een centraal plein (bron: Bajeskwartier Amsterdam / Beeldenfabriek) Door het variërende programma zijn de constructieve uitdagingen in ieder bouwblok anders 12 14? CEMENT 8 2024 Samenwerking Voor het constructief ontwerp en de con - structieve uitwerking hebben, in verband met de omvang van het project, BAM Advies & Engineering en ABT samen een consortium gevormd (met BAM Advies & Engineering als penvoerder). Daarmee is voldoende capaciteit en aandacht gegarandeerd. In de gezamenlij - ke opdracht zit de engineering van de gebou - wen van het Design Cluster, het Centrale Cluster en het Amstel Cluster. Het vierde clus - ter (Kennis Cluster) zit niet in de opdracht. Door de samenwerking kon ondanks de twee identiteiten het ontwerp goed wor- den gestuurd. Beide bureaus kijken er met volle tevredenheid op terug. Stand van zaken Een aantal gebouwen is al opgeleverd, maar voor het overige is het project op dit moment (eind 2024) nog volop in ontwikkeling en uit- voering. Hotel Jansen en het Spinoza20first Lyceum in het Kennis Cluster (buiten de scope van BAM/ABT) zijn al in bedrijf. De parkeergarage is in principe gereed en wacht tot die in ge- bruik wordt genomen. De woningen van The Jay zijn inmiddels opgeleverd en de wonin - gen van The Robin en De Vrijheid worden ook spoedig opgeleverd. De woontorens The Starling en The Martin zijn volop in aanbouw. De woontorens The Emerald en The Oriole worden op dit moment verder doorontwik - keld, waarna ze in uitvoering kunnen wor- den genomen. Tussentijds wordt het open - bare groen rondom de torens meegenomen, waarmee het Amstel Cluster en het Centrale Cluster steeds meer vorm krijgen. Het ziet ernaar uit dat de ontwikkeling van het Design Cluster, met onder meer The Stern en The Cardinal, het sluitstuk zal wor- den van de totale herontwikkeling van de oude Bijlmerbajes. Tot die tijd is een deel daarvan tijdelijk in gebruik genomen. 13 De Amstelstroomlaan in het hart tussen de gebouwen, met pergola (bron: Bajeskwartier Amsterdam / Beeldenfabriek) 13 CEMENT 8 2024 ?15