Binnenstedelijke hoogbouw haalbaar door slimme constructie Uitdagingen Grotius Den Haag door bijzondere vormen, grote hoogte en kenmerkende kronen 1 Woontorens Grotius I en II in Den Haag 1 6? CEMENT 5 20 22 De locatie 'Grotiusplaats' was aanvankelijk bestemd voor kan- toren, maar in 2015 zag ontwik- kelaar Provast een betere moge- lijkheid voor woningbouw. Dit mede dankzij de geplande plaatselijke overkapping van de Utrechtsebaan, waardoor de geluids- belasting fors af zou nemen. Provast selec- teerde voor het complexe binnenstedelijke project architectenbureau MVRDV. Dit bu- reau is gespecialiseerd in stedelijke verdich- ting en heeft voor Grotius een bijzonder ont- werp gemaakt met 'gepixelde' kronen (met schijnbaar willekeurig geplaatste blokjes), natuurstenen gevels en een verticale gradi- e nt in kleuren en afmetingen van de balkons (foto 3). Door alle randvoorwaarden, hoge kosten en beperkte opbrengsten (gedeelte- lijke sociale huurwoningen), stond de finan - ciële haalbaarheid onder druk. Een logische en efficiënte draagconstructie was daarom een vereiste. Constructieve opzet Het streven naar een duidelijke en eenvou- dige constructie is goed te zien bij de hoofd- opzet van de grillig gevormde torens. Met behulp van variantenstudies (zie figuur 4 voor de variantenstudie van Grotius I) kwam al snel de meest efficiënte hoofdconstructie (variant B) naar boven, die voor de andere disciplines voldoende ontwerpvrijheden bood. De dragende en stabiliserende beton- wanden zijn grotendeels woningscheidend, terwijl de woningen op veel verdiepingen anders zijn verdeeld. De stramienmaat van 8100 mm past op de parkeerfunctie en de vloer is niet dikker dan nodig voor het in- storten van leidingen. Met het oog op een efficiënt stabiliteits- systeem was in het ontwerp aanvankelijk een verdieping opgenomen met versprin - gende sparingen in de betonwanden, zodat op de verdiepingen geen lateien nodig waren. Later echter werd de voorkeur uitgesproken om alle verdiepingen op dezelfde manier uit te voeren. Hierdoor kregen de betonwanden plaatselijk slanke, zwaar gewapende lateien, ook in de centrale gangzone. Voor de boven- bouw was het van belang dat de constructie nog met verschillende bouwmethoden kon worden uitgevoerd. Uiteindelijk is door de aannemerscombinatie gekozen voor het ter plaatse storten van de betonconstructie. Constructieve analyse in twee en drie dimensies Als gevolg van de heldere constructieve op- zet konden beide torens met betrekkelijk eenvoudige 2D-berekeningen worden ge - anal yseerd. Hierbij zijn er berekeningen g emaakt van elke wand, waarbij de horizon- tale belastingen op basis van stijfheidsver- schillen zijn verdeeld. Op verzoek van de aannemer is later ter verificatie een 3D-model opgesteld PROJECTGEGEVENS project Grotius Towers Den Haag ontwikkelaar Provast aannemer Combinatie JP van Eesteren en Besix architect MVRDV constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs geotechnisch advies Geomet adviseur installaties Ingenieursburo Linssen Ingeklemd tussen de Koninklijke Bibliotheek, de Utrechtse Baan en de Randstadrail in Den Haag, zijn twee woontorens gerealiseerd, Grotius I en II (foto 2), met in totaal 655 appartementen. De tweelaagse ondergrondse parkeergarage, de bijzonde\ re vormen, de grote hoogte van 100 en 120 m, en de kenmerkende kronen van de torens maakten dit project een flinke uitdaging. Voor de constructeur vroeg het niet alleen technische vaardigheden om de constructie te ontwerpen en te berekenen, maar vooral de inzet om het project financieel haalbaar te maken. CEMENT 5 2022 ?7 2 Links Grotius I en rechts Grotius 2, respectievelijk 100 en 120 m hoog, foto: Emmely van Mierlo / MVRDV3 De torens hebben een verticale gradiënt in kleuren en afmetingen van de balkons IR. REMKO WILTJER RO Raadgevend Ingenieur / Partner IMd Raadgevende Ingenieurs IR. MATTHIJ MOONS RC ProjectconstructeurIMd Raadgevende Ingenieurs IR. MICHIEL NIENS RC Projectleider IMd Raadgevende Ingenieursauteurs 2 3 8? CEMENT 5 20 22 kopgevels en tot de tweede verdieping; hier- boven is het uitgedempt.Beide uiteinden van de langswand, waar de krachten worden verhoogd door dit effect, eindigen precies boven de rijbaan van de parkeergarage en worden door een wandligger in dwarsrichting opgevangen (fig. 7). De kolommen onder deze wandligger zijn zwaar gewapend en voorzien van een versterkt staalprofiel HEB600, om de grote kracht van 24.000 kN op te kunnen nemen. Op basis van de eerder gemaakte 2D- berekeningen waren de belastingen uit dit zettingsverschil nog iets hoger ingeschat en was een vijzelconstructie met werkvolgorde bedacht om de belasting over meerdere kolommen te kunnen verdelen. Door de nauwkeurige 3D-berekening bleek dit niet meer nodig en kon worden volstaan met de staalbetonkolommen zonder vijzels. Het grote voordeel van de 2D-berekeningen is dat de analyse van de resultaten betrekke- lijk eenvoudig is. Wel moet er bij het opstel- len van het rekenmodel meer aandacht wor- den besteed aan de randvoorwaarden en de wisselwerking met andere elementen. Dit laatste gaat in een 3D-model min of meer 4 Onderzochte varianten voor Grotius I 5 3D-rekenmodel Grotius I, met vervorming door wind N-Z Dankzij een 3D-analyse van de krachts- werking werd de uitvoering eenvoudiger van de volledige constructie van de hoogste toren, Grotius I, inclusief de funderingspalen (fig. 5). Uit de 3D-analyse bleek dat de afdracht van de neerwaartse belasting zeer goed over- eenkwam met het 2D-model. Voor de wind - belasting bleek het 3D-model wat stijver dan uit de eenvoudiger berekening werd gecon - cludeerd. Dit is logisch, omdat de kolommen in de gevels een kleine bijdrage leveren, die in het 2D-model niet zijn opgenomen. Het 3D-model is ook gebruikt voor de analyse van de effecten door de vervorming van de overgeconsolideerde kleilaag vanaf NAP -54,0 m, die zich circa 25 m onder het gemiddelde paalpuntniveau bevindt. Uit de geotechnische analyse bleek dat in deze laag in de loop van de tijd een theoretische zet- ting van maximaal 32 mm in het midden en 23 mm aan de rand op zal treden. Deze waarden zijn in het 3D-model als opgelegde vervorming bij de paalpunten ingevoerd. Hoewel de absolute waarde van de zetting én het zettingsverschil van 9 mm be- perkt zijn, is het effect op de krachtswerking niet verwaarloosbaar door de grote stijfheid van de wand in de langsrichting (fig. 6). Dit effect is merkbaar aan de uiteinden bij de 4 5 CEMENT 5 2022 ?9 6 Voor de pixels in de kroon zijn een aantal eenvoudige constructieve spelregels opgesteld 6 Plattegrond Grotius I 10? CEMENT 5 20 22 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 0045 0045 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 0045 0045 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 0045 0045 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 0045 0045 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 0045 0045 00450050 001D0026 00560053 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 00450050 001D0025 00420039 0016 0045 0045 0027 0027 0026 0025000A 0025000A 0024000A 0024000A 001B000A 001A000A 0019000A 0018000A 0017000A 0016000A 0015000A 0018 0015 001B 002A0014 0044 0044 0044 004F 004F004F0045 00150018 004F 004F 004F 004F 004F 004F 0010 0044 005A004E005A 005A004E 005A004E 005A004E 005A004E 005A004E 005A004E 005A004E 004F 004F004F0045 00150018 004F 004F 004F 004F 004F 004F 004A 00450015 00180013005B 0018 0019 0013 004A0045 0015 0018 0013005B 0018 0019 0013 004A 00450015 00180013 005B0018 0019 0013 004A0045001500180013 005B0018 0019 0013 004A 0015 00180013 0019 0045004E 0018 0015 001B 0045004E 001500190013 004A0045001500180013 005B0018 0019 0013 0045004E 0045004E 0045004E0045004E 0045004E0045004E 0045004E0045004E 0045004E 0045 0045004E0045 0045004E 0045004E 0045 0045 0045004E 0045004E 0045 004E 0045 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 00330003000E 001400150014 0015 0013 0045004E 0045004E 00150013 0018 0017 00150018 0018 0017 0015 0016 001A 0013 0018 0017 0015 0016 001A 0013 0014 0016 001400130014 0019 001A0013 0014001C0016 0015 001A001A0013 0014001C0016 0014 001500170018 0015 001800140013 0014001C0016 0015 001A001A0013 0014001C0016 0015 001500170018 0014 001800140013 0014001C0016 0015 001A001A0013 0014001C0016 0014 0016001B0018 004A 0045001500180013 005B 0018 0019 0013 004A 0045001500180013 005B 0018 0019 0013 004A 00180013 0019 004A 0045 00150018 0013 005B 0018 0019 0013 00150018 001C0014 001A001A0013 0014 001C 00190017 001A001A0013 0014 001C 00190017 001A001A0013 001800140014 0014001C 00190017 001A001A0013 001800140014 0014 001C 00190017 001A001A0013 0014001C 00190017 0016001B0018 004A 00450015 00180013005B 0018 0019 0013 004A0045 0015 0018 0013005B 0018 0019 0013 004A0045 0015 0018 0013005B 0018 0019 0013 001800140013 001800140013 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E 0045004E0045004E 0045004E 0045004E 001600130013 00180013 0015 00180013 00140017 0013 001800140016 0015 0018 0018 0018 00140017 0015 0013 0016 0016 001B0018 0016 001B0018 0015 0013 0015 001800140017 0015 0018 0018 0018 00140017 0015 0013 0016 0016 001B0018 0016 001B0018 0014 0017 001C 00150018 0013 00180013 001300160013 0013 00150018 0013 001B 001B 0014 001B 001B 001B 001B 0017001600180019 0014 0015 0014001600160013 00150015 001A0018 001500150015 0014 0015 00150015 0018 0015001900160013 0014 0015001A001B0018 0015001A001B0018 0015 0015001500170018 00180015 00150018 00150015 0018 0015 0015 0015 0015 0015 0015 0015 0014 0017 00180015 001C 0014 0018001C 001C 0014 0017 001C 0015 0014 00180016001B 001B 001C 0015001A 0014 0014 0014 0014 001C 0014 0014 0014 001C 0014 00180016 001C 001900140014001C 0015 00140018 0014 0014 0014 0015 0015 0017 0018 0015 0018 0015 0015 0015 0018 00170013 0015001800170013 001500150015 0014 0014 001C 0017 0014 001C 0016001B0018 0014 001C00160014 001A 001A0013 0014 001C00160015 0018 00140013 0015 001700180014 001400150018 0016 001B0018 0014 001C00160015 001A 001A0013 0014 001C00160015 0018 00140013 0015 001700180014 001400150018 0016 001B0018 0014 001C00160014 001A 001A0013 0014 001C00160015 001A 001A0013 0014 001C00160015 001A001A0013 0015 0018001C0016 0014 0015 00190013 001C 0015 0015 0044 00150013 0014 001B0018 0019 001A 001A 0013 0014 001C 00190017 001A 001A 0013 0014 001C 00190017 0018 0014 0015 0015 0017 001B0015 0018 0014 0013 0014 001C 00190017 001A 001A 0013 0014 001C 00190017 0018 0014 0015 0015 0017 001B0015 0018 0014 0013 0014 001C 00190017 001A 001A 0013 0014 001C 00190017 0016 001B 0018 00470020 00510052 00470020 00510052 004F004F 0015 0014 0015 0015 0019001C 00150014 001800190014 0014 0018 0015 0014 0015 0015 0014 001C 0015 0016 00190015 0014 0015 0014 001A 001500160019001C 00140015 0015 001A 0014 001B 00180013 0014 0019 0019 001C 0014 0016001C0016 0015 0014 0016 0015 0014 00160014 0016 0015 0014 0019 0014 0015 0014 0014 001C 001B 001A 001C 0018 0016 0014 001300180013 0015 0014 0015 0015 001C001A 0014 0016 0015 0014 001A 0014 0014 001C 001C 001A 0015 0036 004A0048 00460052 002A0055 0014 0014 0015 0014 0014 0015 0016 001C 001C 0015 0014 0014 0013 0016 0014 0014 0014 001A 001A 0014 0014 0014 0017 0015 001A 0014 00130018 0014 0014 0016 0014 0014 002C 00150018 0014 001C 0016 0017 0015 0016 00180016 001A 0010 0044 0018002C 002C 00140018 0014 001A0018 0019 0018002C 002C 0018 0019 005A 0018002C 0016 00140018 0014001C 00190017 001800140015 00150017 001B0014 0016001B0018 0014 0015001A0045004E 0014001C 00190017 00180014 0015 00150017 001B0014 0016001B0018 0014 0015001A 0016001B 0018 0014 0015 001A 0016001B 0018 0014 0015 001A 0045004E 0045004E0045 0045 0045004E 0045004E 0045004E 0016001B0018 001400150018 001800140013 0016001B0018 0014 00150018 001800140013 0045 0014 0019 0029 0029 0029 +912002 2e verd. b.k. ruwe vloer +12120 03 3e verd. b.k. ruwe vloer +15120 0\f \fe verd. b.k. ruwe vloer 260 27\f0 260 27\f0 260 -15000 be\bane \brond b.k. ruwe vloer +6120 01 1e verd. b.k. ruwe vloer -3820-01 kelder -6\f70-02 kelder +302000a mezzanine b.k. ruwe vloer 260 6010 300 3370 250 2\f00 \f91 \f560 6915 5192\f70 7702013 7702013 7702013 7702013 7702013 770 1\f70 2740 vanzelf, echter vergt dan de interpretatie van de resultaten de nodige aandacht. Pixels Een opvallend onderdeel van het ontwerp is de kroon van beide torens. In het beeld van de architect 'verdwijnen' aan de bovenkant van de torens steeds blokjes (pixels), waardoor het beeld van een afbrokkelende rots ont- staat. Mede hierdoor wordt de grote hoogte van de torens vanaf het maaiveld als kleiner ervaren. Bij Grotius I (120 m) begint het af- brokkelen al op 90 m hoogte, bij Grotius II (100 m) op 76 m. Om deze schijnbaar willekeurige in- breuk op de hoofdstructuur maakbaar en financieel haalbaar te maken, is deze in overleg gerationaliseerd, waarbij zware overgangsconstructies moesten worden ver- meden. IMd heeft hiervoor een aantal een- voudige constructieve spelregels opgesteld. De architect is erin geslaagd met deze spel- regels het gewenste beeld te handhaven. Eén van de randvoorwaarden was dat de pixels moesten passen op een substramien van 2700 mm, passend in het hoofdstramien van 8100 mm. Hierdoor konden de betonwanden van de hoofdstructuur zo veel mogelijk wor- den doorgezet, al dan niet in een getrapte vorm (fig. 8). Daar waar de betonwanden konden worden doorgezet, werden ook de standaard betonvloeren van 260 mm dikte doorgezet. Vervolgens konden tussen de beton- wanden verschillende combinaties van pixels voorkomen, die werden gemaxi- 7 7 Wandaanzicht oostgevel Grotius I (wand naast 8') met staalbetonkolommen 8 Fragment kroon met pixels, met in het grijs en geel het casco van betonwanden en vloeren en in rood en gebroken wit de substructuur bestaande uit staal en staalplaatbeton 8 CEMENT 5 2022 ?11 meerd op drie: twee naast elkaar en één erbo ven in alle mogelijke varianten.Het gewicht van de pixels moest kun- nen worden opgevangen door de eerste on- derliggende massieve betonvloer met de standaard overspanning. Hiertoe werd deze vloer versterkt met een stalen ligger, die slechts een flensdikte onder de vloer uit mocht komen. Het gewicht van de pixels is zo laag mogelijk gehouden door staalplaat- betonvloeren en een staalskelet van liggers en kolommen toe te passen. Trillingen? Door deze oplossing ontstond het risico op het doorgeven van trillingen tussen de appartementen met de lichtere vloeren. Uit een analyse bleek dat dit effect beperkt was, maar het heeft er wel toe geleid dat een aantal stalen liggers iets stijver zijn gekozen dan voor de sterkte nodig was. Brand? De pixelconstructie maakt geen deel uit van de draagconstructie onder brand- omstandigheden. Wel moest er aan de wbdbo-eis van 60 minuten worden voldaan. Voor de dunne staalplaatbetonvloeren is dit geen probleem. De stalen liggers en kolom - men zijn voorzien van een brandwerende beplating. Kelder en fundering Tussen de torens is een klein stadspark ont- worpen, waaronder een parkeergarage met 245 plaatsen moest worden gerealiseerd. De bouwlocatie is gelegen tussen de Koninklijke Bibliotheek, de Utrechtse Baan en een pijler van de verhoogde Randstadrail en daardoor erg krap. Het was daardoor noodzakelijk om ook onder de torens parkeerruimte te vinden. Daarbij was het streven om een diepe en daardoor kostbare bouwput te vermijden. In een eerste haalbaarheidsstudie is een compacte drielaagse kelder onderzocht, om op voldoende afstand van genoemde belendingen te kunnen blijven. Dit bleek echter niet realistisch. Bij de bijbehorende ontgravingsdiepte zou een te dure onder- water-betonvloer nodig zijn, omdat de aan- wezige kleilaag op circa 14 m diepte op zou kunnen barsten. Daarmee begon de zoektocht naar een parkeeroplossing in twee lagen. Dit werd be- moeilijkt door de fundering van beide torens. Immers, als deze fundering te breed zou zijn en diep onder de kelder uit zouden steken, zou er alsnog een risico op opbarsten van de kleilaag bestaan. Met de gekozen constructieve opzet van Grotius I (vloeren met een overspanning van 8100 mm, gedragen door betonwanden) is er onder deze toren ruimte om te parkeren. De meer grillige vorm van Grotius II leent zich hier veel minder voor. Daarom is ervoor ge- kozen om in Grotius II de functies zoals technische ruimten, fietsenstallingen en ber- gingen op te nemen. Hierdoor zijn er hier meer gesloten wanden waarmee de funde- ring grotendeels in de onderste kelderlaag is gerealiseerd. Onder de keldervloer kon wor- den volstaan met stroken voor de paalfunde- ring, met een dikte van slechts 1 m inclusief vloer, en dat bij een hoogte van de toren van 100 m. Om ook onder Grotius I, met 120 m de hoogste toren van de twee, zware funderings- elementen te voorkomen, zijn de betonwan - den in de kelder aan één zijde verlengd tot naast de toren, passend in de parkeerlay-out (fig. 9). Zo konden onder deze mega-consoles van twee verdiepingen hoog, ook funderings- palen worden geplaatst. Aan de andere zijde is de grondkerende kelderwand betrokken bij de fundering van de dragende dwarswanden. De paalposities zijn daarbij zo gekozen dat het zwaartepunt ervan vrijwel gelijk valt met het zwaartepunt van de belasting, ondanks de asymmetrie in de fundering. Maar dat was niet voldoende om het grote aantal palen (550 in totaal, waarvan de helft onder Grotius I) zonder funderings- stroken kwijt te kunnen. Daarom is gekeken of bredere stroken mogelijk waren, om het benodigde aantal palen eronder kwijt te kunnen. In overleg met de geotechnisch adviseur is onderzocht welke strookafme- tingen nog veilig ontgraven konden worden. Immers de grond tussen de ontgraven stro- ken werkt als bovenbelasting mee tegen het opbarsten van de bouwputbodem. Het gaat daarbij dus om zowel de diepte als de breedte van de ontgraven stroken. Deze strookbreedte was niet voldoende om de benodigde drie rijen palen onder de wanden Een drielaagse kelder bleek niet realistisch, waarna een zoektocht naar een parkeerop- lossing in twee lagen begon 12? CEMENT 5 20 22 te plaatsen, tenzij deze onder een kleine schoorstand geplaatst zouden worden. Zo kon de hart-op-hart-afstand aan de boven- zijde van de palen worden verkleind, en bij de punt toch voldoende afstand worden ge- creëerd voor het benodigde geotechnische draagvermogen. De stroken zijn breed ge- noeg gekozen om een relatief grote paalaf - wijking toe te laten, zonder later de wape- ning aan te hoeven passen. Omdat de palen vanaf het maaiveld werden geïnstalleerd en de bovenzijde zich op circa 6 m diepte be- vond, was er een reële kans op een flinke positie-afwijking, waarop op deze wijze is geanticipeerd. Op deze manier is het funde- ringsontwerp geoptimaliseerd op functio- naliteit in de kelder, maakbaarheid en vei - ligheid van de bouwput. Paalsysteem? Ook bij de keuze voor de schroef-combinatiepaal met groutinjectie speelde de maakbaarheid een belangrijke rol. De paal is niet alleen gekozen vanwege het hoge draagvermogen en de trillingsvrije installatie. Ook het ontgraven van de bouw- put na het schroeven kon aanzienlijk wor- den vereenvoudigd, doordat de achthoekige prefab kern niet langer is dan nodig. Het ge- deelte van de paal boven de onderste kelder- vloer is gemaakt met een verdund grout- mengsel, dat eenvoudig verwijderd kon worden tijdens het ontgraven. Damwand? De damwand, nodig om de bouwput te kunnen maken, is in het deel van de kelder naast de torens, permanent inge - zet. Dit leverde een aantal voordelen op ten opzichte van een tijdelijke damwand met een permanente betonwand; een besparing in tijd, geld en ruimte en een verkleining van het risico op schade aan de belendingen. De Koninklijke Bibliotheek en een pijler van de trambaan zijn immers nabij, aanleiding om de invloed van het maken van de bouwput nauwkeurig te onderzoeken en te monito - ren. De damwanden zijn geotechnisch niet dr agend, maar dragen wel de verticale belas - ting uit de beganegrondvloer en de -1-vloer met behulp van deuvels over naar de onder - ste keldervloer. Hierbij is veel zorg besteed aan een g oede detaillering. De beganegrondvloer en de kelder- vloer -1 bestaan uit massieve betonvloeren op verzwaarde stroken. De randoplegging van de vloeren wordt gevormd door de per- manente damwanden. Daar waar de stroken eindigen op de permanente damwand, is een kolom voor de damwand geplaatst, om te hoge lokale spanningen in de damwand te voorkomen. Hiermee werd tevens een tweede draagweg mogelijk bij brand; de begane- grondvloer kraagt dan uit en zal niet bezwij- ken als gevolg van een door brand bezweken deel van de damwand. Hierdoor kon op 9 Deelplattegrond Grotius I met verlengde kelderwanden 9 CEMENT 5 2022 ?13 een kostbare brandwerende coating worden bespaard. Parkeerkelder? De parkeerkelder, die deels onder en deels naast de torens is gesitueerd, is niet gedilateerd. De theoretische verticale zettingsverschillen zijn in Den Haag niet groot, maar treden wel op. In het ontwerp van de parkeergarage is voldoende afstand aangehouden tussen de wanden van de torens en de kolommen onder het dek. De tussenliggende buigslappe vloeren kunnen daar de vervorming zonder schade volgen. Toen echter de fundatie van de drie toren- kranen dicht tegen de torens moest worden geïntegreerd, was dit niet meer overal moge- lijk en is er gewapend op een opgelegde vervorming. Op initiatief van de aannemerscombi- natie is de onderste keldervloer uitgevoerd met gewapend staalvezelbeton. Hierbij is ervoor gekozen om de vloer traditioneel te wapenen op de krachtswerking in de uiter- ste grenstoestand en de scheurvorming en krimp te beheersen met de staalvezels. Hiermee is het risico op krimpscheuren in deze lange (124 m) vloer van 400 mm dik geminimaliseerd. Make-over In mei 2022 werd de eerste toren, Grotius II, opgeleverd en in juli 2022 volgde Grotius I. Daarmee zijn de eerste contouren zichtbaar van de complete make-over van het gebied ten oosten van het Centraal Station, inclu- sief het deels overkappen van de Utrechtse- baan en het doortrekken van voetgangers- route richting Bezuidenhout. Door de goede samenwerking in het ontwerpteam, waarbij alle suggesties om vereenvoudigingen in de constructie door te voeren konden worden besproken, is het gelukt het bijzondere archi - tectonisch ontwerp overeind te houden. 10 10 Detail aansluiting keldervloer aan damwand 14? CEMENT 5 20 22