70 De grote werken 70 jaar Cement: 1981 - 1998 Serie met terugblikken op Cement Begin 2019 bestaat Cement 70 jaar. Met een serie arti- kelen blikken we terug op die zeven decennia. In vier delen beschouwen diverse auteurs een periode van 15 tot 20 jaar. Nu is het de beurt aan Johan Galjaard en Dik-Gert Mans, die de periode 1981 ? 1998 onder de loep nemen. De eerste periode nam onze hoofdredac - teur Dick Hordijk voor zijn rekening en de tweede periode werd beschouwd door Pierre Hendrikx, bestuurslid van YouCon. Het is geheel aan de auteurs overgelaten wat zij uit de betreffende Cement-periode naar voren willen halen. In 1984 werd de toen bestaande reeks betonnormen van de VB74 samengevoegd in NEN 3880 Voorschriften Beton VB 1974/1984. Naar aanleiding hiervan kwam er in Cement veel aandacht voor het detailleren van betonconstructies. In een reeks van 13 delen 'Berekenen en detailleren van constructie - onderdelen' [1] (fig. 1) werd door prof. Bruggeling en zijn medewerkers uitleg gegeven over de uitwerking van een aantal betondetails conform deze nieuwe norm. Een serie die door menig constructeur (ook door ondergetekende) uit het tijd- schrift gekopieerd werd en in de kast als een basisnaslagwerk voor het uitwerken van betonconstructies werd bewaard. Ergens in deze reeks werd ook aandacht besteed aan de bereke- ning van (tweepaals)poeren. Een onderwerp dat van alle tijden is. Toen Johan afstudeerde en als jonge constructeur bij een ingenieursbureau begon, meende hij dat dit soort onderwerpen voor ervaren collega's gesneden koek was. Maar al in een van de eerste dagen op kantoor belandde hij in een discussie hoe om te gaan met dwarskracht in een gedrongen poer. En tot op de dag van vandaag wordt er op zijn huidige bureau gediscus- sieerd over de meest economische wijze om een poer te ontwerpen en te wapenen.     Een andere serie artikelen veranderde in die tijd misschien wel de visie op en de berekeningswijze van voorgespannen beton. Tot die tijd werd voorgespannen beton als een apart materiaal Wetenschappelijk onderzoek ? bekende namen van toen en nu Het eerste wat opvalt, is dat er in begin jaren 80 veel meer dan nu werd gepubliceerd door de wetenschappelijk mede- werkers en onderzoekers van de faculteit Civiele Techniek van de TU Delft. In die tijd stond de vakgroep Betoncon- structies onder leiding van prof.dr.ir. A.S.G. Bruggeling. Hij heeft dan ook sterk zijn stempel gedrukt op de onderwerpen die aan bod kwamen. Talloze onderzoeken leidden tot nieuwe inzichten voor rekenregels voor betonconstructies. Onder de auteurs vinden we veel mensen terug die nu nog een belangrijke functie vervullen in de betonwereld, zoals Walraven, Van Breugel, Cornelissen, De Bruijn, Frenay, Braam en Van der Veen. In de jaren 80 waren zij als promo- vendus of afstudeerder betrokken bij het onderzoek van de vakgroep. Een groot deel van die onderzoeken was gericht op het verkrijgen van meer inzicht in het materiaal beton. We zien artikelen over het gedrag van verhardend beton, beton onder trek, modellen voor scheurwijdteberekening, temperatuur - spanningen, bepaling van de buigstijfheid, vermoeiing van beton en temperatuurontwikkeling in verhardend beton. Deze onderzoeken vormden naast Europees onderzoek van CEB of FIP (de voorlopers van Fib) een basis voor zich steeds meer ontwikkelende rekenregels voor het gedrag van beton.  Wat was het leuk om weer eens door oude jaargangen van Cement te bladeren. Het terugblikken in de jaargangen 1980- 1998 was voor ons een nostalgische ervaring. Het was de periode dat wij als constructeur begonnen bij Grabowsky&- Poort (later opgenomen in Arcadis) en doorgroeiden tot raad- gevend ingenieur respectievelijk directeur. Er was veel herken- ning van projecten en namen van auteurs, vaak met persoon- lijke herinneringen. Een paar observaties uit deze periode. De grote werken 8 2018 71 1 Deel van berekening en detaillering tweepaals- poer [1] 2 Oosterscheldekering [8] foto: Rijkswaterstaat behandeld, maar in een reeks van veertien artikelen [2] introdu- ceerde prof. Bruggeling de term 'constructief beton'. Hij legde uit dat voorspanning eigenlijk niets meer dan een belasting vooraf op een constructie is, en dus ook als zodanig moet worden bere- kend. Deze heldere uitleg maakte voor veel constructeurs de drempel om voorspanning toe te passen een stukje lager.     Grote projecten Cement was en is nog steeds een kennisdocument met informa- tie over projecten en de daarbij behorende constructieve ontwer - pen, engineering en uitvoeringen. In de artikelen doen de auteurs verslag van de ontwikkeling van hun project, van initia- tief tot en met oplevering. De aanleiding voor een publicatie is soms gelegen in het spraakmakende karakter van het project, soms in nieuwe technieken of combinaties van technieken. Ze vormen en vormden een bron van inspiratie voor ontwerpers en uitvoerenden. Een greep uit de vele boeiende artikelen.   Oosterscheldekering Begin jaren 80 zijn de Oosterscheldewerken (foto 2) in uitvoe- ring. Cement besteedt hier uitgebreid aandacht aan (1982-1986 [3-8]). De bouw van de 66 pijlers is een majeur betonproject. ir. Johan Galjaard MBA RO ABT ir. Dik-Gert Mans Meged engineering bv De bouw vindt plaats in bouwdokken die ingericht zijn als een fabriek zonder dak. In de artikelen wordt veel aandacht besteed aan de voorspanning, de betonsamenstelling en de uitvoering.   2 1 72 World Trade Centers In 1983 worden er meerdere World Trade Centers beschreven, te beginnen met het World Trade Center te Amsterdam [9-11]. World Trade Center Rotterdam (1987 [12, 13]) is een mooi voorbeeld van binnenstedelijke bouwoplossingen: een toren bouwen door en op een bestaande hal.   Rotterdam Rond de jaren 90 zijn er grote projecten in Rotterdam. Kantoor Delftse Poort (foto 3) [14] werd als hoogste kantoorgebouw gebouwd over de metro. De draagconstructie was voor een groot deel geprefabriceerd: in verband gestapelde prefab gevel- elementen en prefab vloerplaten, die met een zelfklimmende bouwloods als montagesysteem werden geplaatst. De Willem- spoortunnel zorgt voor een ongestoorde spoorverbinding tussen Noord en Zuid; de bouw en de bouwputten in de stad zijn uitdagend (1993 [15]). Metrostation Wilhelminaplein is een mooi staaltje vakmanschap (foto 4) (1995 [16]).   Den Haag Ook in Den Haag gebeurde in die jaren het nodige op het gebied van grootschalige bouwprojecten. Als Haags bureau 3 4 De grote werken 8 2018 73 waren wij daar intensief bij betrokken: het Haagse stadhuis, gebouwen rond (en boven) de Utrechtsebaan (o.a. kantoor Haagse Poort [17]), de reeks van nieuwe ministeries en tenslotte hele gebiedsontwikkelingen als De Resident (foto 5) [18, 19]. Over al deze projecten zijn artikelen geschreven.    Bruggen Op bruggengebied vallen twee projecten op. De King Fahd Causeway tussen Bahrein en Saudi-Arabië (1982 [20]) is een mooi staaltje export van Nederlandse know how. De artikelen over de Martinus Nijhoffbrug bij Zaltbommel (foto 6) (1996 [21]) vormen een gedegen naslagwerk over alle aspecten van tuibruggen.   Trends Van enige afstand bekeken zijn er wel wat trends te onderschei- den: er wordt meer geprefabriceerd, de ontwerpen worden complexer (vormgeving, schaal) en tegelijkertijd worden de werkzaamheden op de bouwplaats zo industrieel mogelijk gepland.     Constructieve veiligheid Het begrip 'constructieve veiligheid' komen we begin jaren 80 nog niet expliciet tegen in Cement. Het is soms gevat onder de titel 'kwaliteit' en, in het verlengde daarvan, 'bouw- schades'. In 1985 schrijft Van Roosmalen, op dat moment directeur constructie van de Rijksgebouwendienst, een artikel waarin hij de relatie tussen kwaliteit en opdrachtgever belicht [22]. Na enkele algemene beschouwingen gaat het daarna al snel over schades. Hij meldt onder andere resulta- ten van een registratie van 300 schades; (bijna een-op- een vergelijkbaar met abc-meldpunt van 2011). In het artikel concludeert hij o.a. dat de veiligheid meestal niet in het geding is, maar dat er wel sprake is van ergernis en extra kosten. Bouwschades (foto 7) krijgen ook aandacht in andere artikelen o.a. van De Jong (1992 [23]) en van Stoffers en Wubs (1992 [24]).    Er zijn ook meer visionaire beschouwingen terug te vinden, zoals in een column 'Veiligheid; dat kun je bekijken!' van de Verdichter, pseudoniem van prof. Charles Vos, uit 1994 [25]. Daarin worden CAD en CAM als belangrijke ontwikkelingen gezien die gaan helpen bij het voorkomen van bouwfouten. Maar er zijn ook kritische beschouwingen over (on)controleer - bare computerberekeningen. Cement fungeert dan als opinie- tijdschrift. Dat zien we ook terug in de in 1997 gepubliceerde artikelen onder de naam 'De tikkende tijdbom', van auteurs 3 Delftse Poort in aanbouw [14] foto: R. Kras4 Metrostation Wilhelminaplein, Rotterdam [16] 5 Castalia, onderdeel van De Resident [19] foto: Adeq6 De Waalbrug (tegen- woordig bekend als de Martinus Nijhoffbrug) bij Zaltbommel in aanbouw [21] 7 Verticaal gescheurde palen onder de pier van Scheveningen [23] 5 6 7 De grote werken 8 2018 74 ? BRONNEN 1. Bruggeling, A.S.G., Straman, J.P., Toepoel, L., Hogeslag, A.J. en Brak, L. (1984- 1985). Artikelenserie Berekenen en detailleren van constructie-onderdelen (I- XIII). Cement. 2. A.S.G. Bruggeling (1986-1988). Artikelenserie Constructief beton (I- XIV ). Cement. 3. Dixhoorn, J. van (1982). Stormvloedkering Oosterschelde : Introductie. Cement 1982/11. 4. Leeuw, R. de (1982). Transport en plaatsing van de 18.000 tons pijlers. Cement 1982/11. 5. Redactie Cement (1983). Eerste pijlers in de Oosterschelde geplaatst. Cement 1983/9. 6. Redactie Cement (1984). Voortgang Stormvloedkering Oosterschelde. Cement 1984/6. 7. Wiegers, S. en Boone, P. (1984). Prefabricage voor de stormvloedkering op het werkterrein te Kats. Cement 1984/10. 8. Spits, P.L. (1986). Stormvloedkering officieel in gebruik gesteld. Cement 1986/11. 9. Redactie Cement (1983). World Trade Center Amsterdam (I) ? A. Inleiding. Cement 1983/8. 10. Dijk, H.A. van en Mans, D.G. (1983). World Trade Center Amsterdam ? B. Constructie. Cement 1983/8. 11. Alphen, J.R. van (1983). World Trade Center Amsterdam (II) ? C. Uitvoering. Cement 1983/9. 12. Köhrae, J.H.L.(1987) Beurs ? World Trade Center ? Nieuw hoogtepunt in Rotterdam. Cement 1987/2. 13. Köhne, J.H. (1983). Uitvoering Beurs ? World Trade Center Rotterdam. Cement 1987/3 14. Boo, A.J. de en Mans, D.G. (1990). Delftse Poort, hoogste kantoorgebouw van Nederland. Cement 1990/4. 15. Hagen, H.J. en Tol, A.F. van (1990). Willemspoortunnel: Bouwputten voor het gedeelte op de rechter Maasoever. Cement 1990/4. 16. Feijen, Th.A. (1995). Metrostation Wilhelminaplein Rotterdam. Cement 1995/11. 17. Galjaard, J. (1993). Kantoor Haagse Poort : In het oog springende nieuw- bouw voor Nationale Nederlanden. Cement 1993/6. 18. Galjaard, J. (1998). De Resident : Ontwikkeling van een nieuwe stadswijk in het centrum van Den Haag. Cement 1998/12. 19. Galjaard, J. (1998). Roeien met de riemen die je hebt!. Cement 1998/12. 20. Tongeren, H. van (1982). Saudi Arabia Bahrain Causeway. Cement 1982/11. 21. Kuilboer, C.P.M., Uden, O.M. van en Koning, S.J.F. (1996). Artikelenserie Waalbrug Zaltbommel (I-IV ). Cement 1996/1, 2, 4 en 5. 22. Roosmalen, H.A.Ph. van (1985), Relaties tussen opdrachtgever en kwaliteit. Cement 1985/4. 23. Jong, P. de (1992). Artikelserie Bouwschade ter lering (I-IV ). Cement 1992/2, 3, 5 en 6. 24. Stoffers, H. en Wubs, A.J. (1992). Bouwschade ter lering ( V ). Scheurvor - ming in kelderwanden, Cement 1992/ 12. 25. Verdichter (1994). Veiligheid; dat kun je bekijken!. Cement 1994/12. 26. Vambersky, J.N.J.A. en Sagel, R. (1997). Artikelserie De tikkende tijdbom onder de bouw I, II en III. Cement 1997/3, 6 en 9. Vambersky en Sagel [26]. Deze artikelen zullen later nog vaak worden gememoreerd in discussies over constructieve veilig - heid. Er wordt gewaarschuwd voor verkeerde trends: adviesop- dracht gunnen op basis van laagste prijs, verregaande delegatie van engineering in de keten, gebrek aan coördinatie en contro- les, geen verantwoordelijke voor de constructieve samenhang.   De ontwikkelingen omtrent constructieve veiligheid, zoals waarneembaar in de jaargangen 1980-2000 van Cement , zijn in zekere zin een afspiegeling van meer algemene trends: focus op rendement door opdrachtgevers en door opdrachtnemers, specialisaties zoals bij toeleveranciers van bouwproducten en systemen. Dat sommige van deze trends te ver doorschoten is buiten kijf, maar alles bij het oude laten kon ook niet.     Tijdloos Is er nu zo veel veranderd in Cement in de afgelopen dertig jaar? In vormgeving wel natuurlijk, daarin is Cement met haar tijd meegegaan. Van de zwart-wit bladzijden toen tot de kleur - rijke, fraai vormgegeven pagina's nu. Maar wat de inhoud van de artikelen betreft vallen die veranderingen eigenlijk wel mee. Het viel ons juist op dat thema's van toen eigenlijk nog altijd actueel zijn. Er wordt nog steeds over dezelfde onderwerpen geschreven, al is de inhoud natuurlijk wel verder doorontwik- keld. In de jaren 80 zien we enthousiaste verhalen over hoe CAD/CAM de bouw zal gaan veranderen en in de afgelopen nummers van Cement wordt volop aandacht besteed aan alle mogelijkheden die de computer ons in het ontwerp biedt. Het tijdschrift geeft nog steeds ruimte voor artikelen over onder - zoek en regelgeving. En de verhalen over de bouwprojecten van toen lijken eigenlijk nog heel sterk op de verhalen die wij nu lezen. Helaas geldt dat ook voor de zorgen over constructieve veiligheid, zoals we hebben geconstateerd.   Veel artikelen uit de oudere nummers van Cement blijken dus tijdloos te zijn, en vormen nog altijd een interessante bron van informatie wanneer men iets over een bepaald thema zoekt. Daarom is het prachtig dat het grootste deel van deze artikelen digitaal beschikbaar is, en dus ook nu nog gevonden kan worden. Het weer teruglezen van artikelen uit de jaren 80 was dus niet alleen het ophalen van een persoonlijke herinnering. Het was de ontdekking dat zeventig jaar Cement een enorme schat aan nog altijd bruikbare informatie ? kennis en ervarin- gen van anderen ? heeft opgeleverd voor ontwerpers, construc - teurs en bouwers met het materiaal beton. Wij hopen dat Cement deze rol als kennisplatform nog heel lang zal blijven volhouden. ?     Complete literatuurlijst Op www.cementonline.nl staat de complete lijst van alle geraadpleegde artikelen uit het online archief van Cement. De grote werken 8 2018