Gevolgen klimaatverandering voor levensduur infrastructuur (II) 1 Eerste circulaire viaduct bij Kampen, foto: Nationale Bruggenbank 1 48? CEMENT 6 20 23 Zoals in het eerste deel van dit tweeluik [1] al werd gesteld, leidt een toename van de gemiddelde temperatuur op aarde tot een afname van de levensduur van onze fysieke infrastructuur. De reden daarvoor is dat bij een hogere tempe- ratuur allerlei chemisch-fysische degradatie- processen sneller verlopen. Bij een gemid- delde temperatuurstijging van 2,5 °C moet worden gerekend met een verkorting van de levensduur van de infrastructuur van circa 10%. Een kortere levensduur betekent een enorme toename van de vervangingskosten. Voor Nederland zou het neerkomen op een toename van kosten voor instandhouding van onze infrastructuur van enkele miljar- den euro's per jaar. Tegen deze achtergrond is het de vraag hoeveel er op kosten voor de infrastructuur kan worden bespaard, als de levensduur ervan met bijvoorbeeld 10% kan worden verlengd. Dat zijn, logischerwijs, dan ook miljarden euro's per jaar. Maar het verlengen van de levensduur met 10% is nog geen sinecure. Voordat de baten kunnen worden geïncasseerd, moeten eerst kosten worden gemaakt. Stel dat je, om 3 miljard per jaar te besparen op vervangingskosten, eerst 1 miljard moet investeren. De vraag is dan waar je die 1 miljard aan gaat besteden. Die vraag staat in dit artikel centraal. Kentallen voor de bouwsector De bouw is divers en complex. Om te kunnen beoordelen wat zinvolle investeringen zijn om op kosten in de bouw te besparen, is het nodig om een globaal beeld te hebben van de diver - siteit en complexiteit van de bouw. Een paar k entallen kunnen daarbij helpen. De omzet van Nederlandse bouwbedrij- ven bedraagt, orde van grootte, ? 60 miljard per jaar [2]. Die omzet wordt gerealiseerd met circa 300.000 werknemers [3]. Voor de komende jaren is een tekort aan arbeids- krachten voorzien van 30.000 werknemers. Dat is 10% van het beschikbare potentieel. Bijna 20% van de werknemers komt uit het buitenland [4]. Faalkosten in de bouw bedra- gen ? 3 tot ? 6 miljard per jaar [5]. Dat is 5% tot 10% van de omzet in de bouw. Het aantal bedrijven dat actief is in de bouwsector be- draagt 169.000 [3]. Tot zover de kentallen. Als je naar deze ge- tallen kijkt tegen de achtergrond van de wens om te besparen op vervangingskosten door het verlengen van de levensduur van de infrastructuur met 10%, zijn een paar dingen op te merken. Het verlengen van de levensduur van de infrastructuur met 10% zal niet alleen leiden tot een afname van de vervangingskosten, maar ook ? impliciet ? tot een afname van het aantal werknemers dat nodig is om Met het verlengen van de levensduur kunnen veel kosten worden bespaard. Maar die levensduurverlenging is verre van eenvoudig. Bovendien gaan de kosten voor de baat uit. En de vraag is: waar moet je precies in investeren? PROF.DR.IR. KLAAS VAN BREUGEL TU Delft, fac. CiTG auteur CEMENT 6 2023 ?49 vervanging te realiseren. Een deel van het voorziene tekort aan werknemers kan hier- mee worden opgevangen. Naast het verlengen van de levensduur, is ook het terugdringen van de faalkosten een mogelijkheid om besparingen te realiseren. Faalkosten hebben vaak een niet-technische oorzaak. Te denken valt aan gebrekkige communicatie, onvoldoende toezicht tijdens de bouw en niet-adequate uitvoering. De toename van het aantal werknemers dat de Nederlandse taal niet beheerst vergroot de kans op miscommunicatie op de bouwplaats en de kans op falen. De 'factor mens' speelt daarbij een sleutelrol (zie ook [6]). Bij het realiseren van bouwprojecten is vaak een groot aantal bedrijven betrokken. De bouw onderscheidt zich in dit opzicht nadrukkelijk van andere bedrijfstakken. De omzet in de chemische industrie [7] is qua orde van grootte vergelijkbaar met die in de bouw: ? 50 miljard in de chemie ten opzichte van ? 60 miljard in de bouw. Maar in de che- miesector wordt de omzet gerealiseerd door 400 bedrijven [3] ten opzichte van 169.000 bedrijven in de bouw. De betrokkenheid van veel bedrijven bij het realiseren van bouw- projecten impliceert veel 'inter f aces', en een grote druk op communicatie en projectma- nagement. Per saldo trekt dit een flinke wis- sel op de kwaliteit, en daarmee ook op de levensduur van de infrastructuur. Dit korte overzicht laat zien dat bij het zoe- ken naar mogelijkheden om de levensduur van de infrastructuur te verlengen en be- sparingen te realiseren, niet alleen naar technische, maar ook naar niet-technische aspecten van het bouwproces moet worden gekeken. Dit vraagt om een discipline-over- stijgende regie van het bouwproces. Hierna worden enkele opties beschre- ven. Allereerst twee techniek- en technologie- georiënteerde opties, waarmee de levens- duur van de infrastructuur kan worden verlengd en de milieu-impact van de bouw kan worden teruggedrongen: zelf-herstel- lend beton en circulariteit. En vervolgens een optie hoe in een discipline-overstijgende regie kan worden voorzien. Zelfherstellend beton Met het verstrijken van de tijd kunnen mate- rialen gaan scheuren, verbrossen of degra- deren als gevolg van materiaal-inherente verouderingsprocessen. Het zou mooi zijn als een materiaal bij de eerste signalen van veroudering zichzelf zou herstellen. Nu heeft beton van nature al een zeker zelfher- stellend vermogen. Als water via een scheur niet-gehydrateerd cement weet te bereiken, dan kan dat cement alsnog gaan reageren en kan de scheur zichzelf herstellen. Een vereiste voor zelfherstel is wel dat er vol- doende ongehydrateerd cement aanwezig is. 2 Zelfherstellend biobeton. Boven het referentiebeton zonder bacteriën en onder beton met bacteriën. Links proefstukken aan het begin van een waterdoorlatendheidsproef en rechts na de proef. De opname rechtsonder toont volledig herstel van de scheur [8] AFSCHEIDSREDE Dit is het tweede van twee artikelen, gebaseerd op de afscheidsrede van prof. Klaas van Breugel, Het model: vehikel voor glorie en schade. Van Breugel sprak deze rede uit bij het afscheid als hoogleraar op het gebied van 'Betonmodellering en materiaalgedrag', bij de sectie Materials & Environment van de Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen van de Technische Universiteit Delft, op vrijdag 27 september 2019. Een link naar de tekst van de rede staat op www.cementonline.nl. 2 50? CEMENT 6 20 23 Terugdringen van de hoeveelheid cement in beton (onder meer om CO?-emissie per kubieke meter beton te beperken) is in dit verband helaas niet gunstig. Vandaar dat er de laatste jaren intensief onderzoek wordt gedaan naar mengselmodificaties, die het zelfherstellend vermogen van beton signifi- cant verbeteren. Aansprekend is in dit ver- band het onderzoek van Jonkers c.s. [8] naar zelfherstellend 'biobeton'. Jonkers voegde aan het beton speciaal geselecteerde bacteriën toe, die het vermogen hebben om scheuren te dichten. Figuur 2 laat het resultaat zien van waterdoorlatendheidsproeven met ge- scheurd traditioneel beton en biobeton. Scheuren in proefstukken waaraan bacteri- e n waren toegevoegd, bleken na enkele da- gen volledig dicht te zijn. Dit in tegenstelling tot scheuren in proefstukken waaraan geen bacteriën waren toegevoegd. Goede resulta- ten in verschillende proefprojecten hebben laten zien dat zelfherstel van biobeton niet alleen in het laboratorium werkt, maar ook daarbuiten, en zo een bijdrage kan leveren aan het verlengen van de levensduur van de infrastructuur. Circulair bouwen Een andere route om de milieudruk van bouwactiviteiten terug te dringen is die van het circulair bouwen. Je zou kunnen zeggen dat bij circulair bouwen de levensduur 'onbe- grensd' is. Wijlen professor Ch.F. Hendriks, voormalig hoofd van de sectie Materiaal- kunde, was een van de eerste voorvechters van het circulair bouwen. Zijn boek 'De Bouwcyclus' uit 2000 getuigt daarvan [9]. Inmiddels heeft het denken in circulariteit een grote vlucht genomen. Circulariteit in de bouw kan worden geïllustreerd met het schema van figuur 3. In dit schema worden twee concepten on- derscheiden. Het eerste concept is weerge- geven met de buitenste cirkel van de figuur en representeert de materialencyclus bij de traditionele (in situ) bouw. Er zijn grondstof- fen en energie nodig om bouwmaterialen te vervaardigen. Deze materialen worden ver- volgens gebruikt voor het realiseren van bouwelementen en complete bouwwerken. Daarna volgt de gebruiksfase. In die fase vindt onderhoud aan constructies plaats en worden reparaties uitgevoerd, mogelijk ge- volgd door upgrading en retrofitting. Op een zeker moment zal het in gebruik houden van een constructie zoveel geld en energie gaan kosten, dat besloten wordt tot sloop. Al het bij sloop vrijkomende materiaal wordt vervolgens gerecycled en hergebruikt. Dat maakt de cirkel rond. 3 De bouw- en materialencyclus t.b.v. circulair bouwen [10,11] Je zou kunnen zeggen dat bij circulair bouwen de levensduur 'onbegrensd' is 3 CEMENT 6 2023 ?51 De binnenste cirkel van figuur 3 represen- teert de prefabbouw. Geprefabriceerde bouw- elementen worden onder streng geconditio- neerde omstandigheden in de fabriek ver- vaardigd en zijn van hoge kwaliteit. Bij einde levensduur van een bouwwerk kunnen de geprefabriceerde bouwelementen na demon - teren opnieuw worden gebruikt voor het realiseren van nieuwe bouwwerken. Van dit circulaire concept wordt veel verwacht. De druk op schaarse grondstoffen - voorraden neemt af en bouwgerelateerde CO?-uitstoot wordt gereduceerd. Dat is winst. Maar deze winst ligt niet zomaar voor het oprapen. Zonder volledig te zijn volgt hier een aantal aandachtspunten die bij het uit- werken van een circulair concept de nodige aandacht vragen [11]. Aandachtspunten circulair concept Een volledig circulair concept gaat uit van de beschikbaarheid van donorgebouwen, die een voldoende hoeveelheid geschikt materiaal kunnen leveren om de gewenste nieuwbouw te realiseren. Het is echter vrij- wel ondenkbaar dat één enkel donorgebouw kan voorzien in de materiaalbehoefte van een vergelijkbaar nieuw gebouw. Er is regio- naal beleid nodig voor het inrichten van een databank, waarin alle gebouwen in een regio die voor recycling in aanmerking komen worden geregistreerd, inclusief gegevens over materiaalhoeveelheden, aard en kwali- teit van de materialen, ouderdom, reparatie- dossiers, etc. (zogenoemde urban mining). Het opnemen van verschillende materialen in de materialencyclus vereist een zorgvul- dige registratie van de karakteristieken van deze materialen. Alternatieve materialen, toegepast om traditionele ingrediënten van betonmengsels te vervangen, vaak met als doel om beton te vergroenen, moeten worden getoetst op hun effect op het korte- en lange- duurgedrag van beton. Eventueel negatieve effecten op het langeduurgedrag zullen zich, per definitie, pas na jaren manifesteren. Schadelijke 'vervuiling' van de materialen- keten kan zo jarenlang onopgemerkt blijven. Om dat laatste te voorkomen is het van be- lang om materialen te blijven volgen op hun weg door de bouwcyclus. Een elektronisch materialen- en/of elementenpaspoort (fig. 3) biedt de mogelijkheid om materiaalstromen te monitoren en/of gescheiden te houden. Een materialenpaspoort is te zien als een logisch vervolg op het in de negentiger jaren door Rostam [12] bepleite birth certificate voor betonconstructies. Circulariteit in de bouw veronderstelt de aanwezigheid en beschikbaarheid van bouw - werken die voor recycling in aanmerking komen. Eerder is erop gewezen dat in de komende jaren, wereldwijd gezien, de helft van de bouwopgave in het teken staat van groei [1]. Daarbij kan circulair bouwen nau- welijks een optie zijn, eenvoudigweg omdat er onvoldoende bouwwerken aanwezig zijn die als donorgebouw kunnen dienen [11,13]. In gebieden, waar vanwege de afwezigheid van donorgebouwen het zogenoemde urban mining nog niet aan de orde is, zal voor nieuwbouw nog steeds een beroep moeten worden gedaan op nieuwe grondstoffen- voorraden. In dat geval moet voor het beper- ken van bouwgerelateerde CO?-uitstoot en het reduceren van de milieu-impact vooral worden gekeken naar het toepassen van nieuwe (slimme) materialen, slim materiaal- gebruik en verlengen van de levensduur van bouwwerken. Het belang van een materialen- en elemen- tenpaspoort, met als doel het vervuilen van materiaalstromen te voorkomen, kan nau- welijks worden overschat. Vervuiling van de materiaalketen ligt vooral op de loer als reststromen uit andere industrieën als cementvervangers in het beton worden op- genomen. De betonsector mag echter niet worden gezien als een grote stofzuiger, die de wereld zuivert van afval dat andere in- dustrieën aan het eind van hun productie- proces achterlaten. Wanneer vervuiling van materiaalstromen ertoe zou leiden dat de levensduur van bouwwerken afneemt, dan is er van oorspronkelijke beoogde milieu - winst al snel weinig of niets meer over, terwijl het de betonsector zal worden aan - gerekend dat de kwaliteit van het bouwen achteruitgaat. Wellicht wel goed om op te merken dat het vervangen van portlandcement door andere bindmiddelen niet per se tot een laagwaardiger product hoeft te leiden. De betonsector mag niet worden gezien als een grote stofzuiger, die de wereld zuivert van afval dat andere industrieën achterlaten 52? CEMENT 6 20 23 4 4 Serious gaming als platform voor interdisciplinaire regie binnen een circulair bouwproces Denkbaar is dat het toevoegen van andere bindmiddelen bepaalde eigenschappen van het beton juist verbetert. Dat mag echter geen reden zijn om het niet zo nauw te nemen met het mengen van materiaalstromen. Integen- deel! Het zou juist een stimulans moeten zijn om materiaalstromen gescheiden te houden, om te waarborgen dat kenmerkende materiaaleigenschappen behouden blijven en niet door ongecontroleerd mengen van materiaalstromen weer verloren zullen gaan. Voor een succesvolle ontwikkeling van cir- culaire concepten dringt zich opnieuw de behoefte op aan regie. Regie is nodig voor het optuigen van een databank met donor- gebouwen en voor het registreren en moni- toren van materialen en materiaalstromen. Alle reden dus om nu terug te keren naar de eerder gesignaleerde behoefte aan regie in de bouw. Daarbij in eerste instantie aan- dacht voor een instrument dat bij het voeren van regie van grote waarde kan zijn, name- lijk serious gaming. Serious gaming Zoals eerder aangegeven vragen mogelijkhe- den om de levensduur van de infrastructuur te verlengen en te besparen op vervangings- kosten om discipline-overstijgende regie van het bouwproces. Een instrument dat deze interdisciplinaire regie zou kunnen facilite- ren en ondersteunen is serious gaming. Een serious game biedt een platform waar brug- gen kunnen worden geslagen tussen ver- schillende disciplines, communicatie wordt geoptimaliseerd, de balans tussen verschil- lende duurzaamheidsparameters zichtbaar kan worden gemaakt, activiteiten op de bouwplaats kunnen worden gesimuleerd en waarop vervolgens ook kan worden ingegre- pen. Het speelveld van een serious game is schematisch weergegeven in figuur 4. Een serious game kan de host zijn voor geavan- ceerde simulatiemodellen. Zo kunnen de in deel 1 van dit tweeluik genoemde verhar- dingsbeheerssystemen in een serious game worden opgenomen voor het optimaliseren van het onderdeel uitvoering. Onderzoek naar het gebruik van simulatiemodellen De betonsector mag niet worden gezien als een grote stofzuiger, die de wereld zuivert van afval dat andere industrieën achterlaten CEMENT 6 2023 ?53 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 World GDP in US$ [*10 12] Ye a r in de maakindustrie heeft uitgewezen dat bedrijven, die ter ondersteuning van hun productieproces simulatiemodellen actief toepassen, significant beter presteren dan bedrijven die dat niet doen [14]. Dit illus- treert niet alleen het nut van simulatiemo- dellen, maar daagt ook uit tot het ontwikke- len van een serious game voor bouw waarin het hele ontwerp- en uitvoeringsproces inte- graal wordt gesimuleerd. Voor een complexe en gefragmenteer- de sector als de bouw liggen hier enorme uitdagingen en kansen. Een belangrijke vraag is wie het voortouw zal nemen voor het ontwikkelen van een serious game voor het totale bouwproces. Dit vraagt, opnieuw, om regie. Daarbij gaat het niet alleen om de vraag wie de regie moet voeren. Minstens zo belangrijk is aandacht voor het bredere per- spectief waarin bouwactiviteiten moeten worden geplaatst. Dit bredere perspectief lijkt in eerste instantie misschien buiten het directe aandachtsveld van de bouwindustrie te liggen. Maar als wij ons realiseren dat de fysieke infrastructuur ongeveer 50% van het nationale kapitaal vertegenwoordigt [1], dan is daarmee de verantwoordelijkheid van de bouwindustrie om mee te denken over dit bredere perspectief vrijwel onontwijkbaar. Infrastructuur in dienst van samenleving en groei De bouw behoort tot een van de oudste ons bekende industrieën. Het bouwen heeft van oudsher ook altijd een specifiek doel gehad. Kernachtig is dat uitgedrukt met een klas- sieke definitie van architectuur: 'Architecture is the art and science of designing and con- structing buildings and other physical struc- tures for human shelter or use' (gebaseerd op Vitrivius). Mensen moeten veilig kunnen wonen en beschermd zijn tegen koude, hitte, regen, stormen etc. Daarnaast moeten er voorzieningen zijn om een samenleving te kunnen laten functioneren. Om in dit alles te voorzien, is door de eeuwen heen een in- drukwekkende infrastructuur opgebouwd. Intussen heeft men, althans in geïndustriali- seerde landen, het stadium van physical structures for human shelter or use al lang achter zich gelaten. In die landen gaat het nu om consumptie en groei. Die groei is enorm. Indicatief daarvoor is de ontwikke- ling van het wereldwijde bruto nationale product (WGDP ? World Gross Domestic Product). Figuur 5 toont het verloop daar- van in de laatste 2000 jaar. Vanaf het jaar nul tot circa 1800 is de groei van het WGDP verwaarloosbaar ten opzichte van de groei vanaf 1800 tot nu. Sinds 1900 verloopt de groei explosief. Oorzaak van deze enorme groei is niet alleen de toename van de we- reldbevolking, maar ook de toename van consumptie per hoofd van de bevolking. Ondanks de voortdurend geuite zorgen in de afgelopen decennia over de snelheid van de groei en de daarmee gepaard gaande uitputting van de aarde, gaat de groei onver- minderd voort, zoals weergegeven met het rode deel van de groeicurve in figuur 5. 5 Verloop mondiaal GDP in de periode 0 tot 2018 (Naar Roser (groene curve) en Wereldbank (rode curve)) (zie [16]) 5 De aanhoudende vraag naar groter, sterker, hoger, sneller en verder begint steeds meer weg te krijgen van fluiten in het donker 54? CEMENT 6 20 23 0 250 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 2500 2750 3000 3250 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Percentage growth (1950-2020) Ye a r World GDP GDP/capita Population Cement production In figuur 6 worden de procentuele groei van de wereldbevolking en de consumptie per hoofd van de bevolking in de periode 1950 ? 2018 getoond. In deze figuur is tevens de procentuele groei van de cementproductie weergegeven. Wat opvalt is dat de groei van de cementproductie nog sneller gaat dan de groei van het WGDP. Dat zegt het nodige. Positief kun je stellen dat het materiaal be- ton ? kennelijk ? een cruciale rol vervult bij het realiseren van groei. Dat hoeft niet te verbazen. Groei is nauwelijks denkbaar zonder een goede infrastructuur en beton speelt daarbij een belangrijke rol. De keer- zijde hiervan is dat de bouwindustrie ook een substantiële bijdrage levert aan mondiale emissies en de vraag naar grondstoffen. De CO?-emissie van de productie van portland- cement wordt in dit verband vaak genoemd. Inmiddels wordt op tal van plaatsen inten- sief onderzoek verricht naar mogelijkheden om de milieu-impact van bouwprocessen terug te dringen. Maar zoals eerder aange- geven, liggen oplossingen niet voor het oprapen en zijn deze ook niet zonder risico. Verantwoord toepassen van alternatieve bindmiddelen vraagt niet alleen om beoor- deling van de 28-daagse druksterkte ? die wordt meestal wel gehaald ?, maar ook om goed inzicht in alle eigenschappen van nieu- we bindmiddelen en daarmee vervaardigde bouwmaterialen. Voor een integrale beoor- deling van alternatieven voor traditioneel beton moet de hele levenscyclus van een bouwwerk in beschouwing worden genomen. Anders kan een quick win zomaar eindigen in een late loss. Het is moeilijk voor te stellen hoe met behulp van uitsluitend technische maatregelen de explosieve groei (fig. 5) kan worden omgezet in een groene, duurzame groei. Belangrijker nog dan het vergroenen van groei is wellicht de vraag waar de behoefte aan groei vandaan komt. Die vraag klemt te meer in het licht van het tempo waarin de jaarlijks beschik- bare voorraden aan grondstoffen en energie worden geconsumeerd. Indicatief hiervoor is de jaarlijks vastgestelde Earth Overshoot Day (E.O.D.). Dat is de dag waarop de wereld - bevolking de voor dat jaar beschikbare voor- raden heeft verbruikt. In 2019 viel E.O.D. op 29 juli [15]. In 2020, het eerste jaar van de coronapandemie, stagneerde de consump- tie en verschoof E.O.D. naar 22 augustus. In de daarop volgende jaren herstelde de con- sumptie zich weer. Voor 2023 valt de E.O.D. op 2 augustus. Dit zijn zorgwekkende obser- vaties. Ze laten zien dat het al jaren niet lukt om consumptie en groei in balans te bren- gen met de mogelijkheden die de aarde ? bij de huidige stand van wetenschap en tech- niek ? biedt. Om deze balans te herstellen is meer nodig dan technical fix solutions. Dat 'meer' slaat in de eerste plaats op de vraag naar het doel van groei. Als iedereen al is voorzien van de noodzakelijke physical struc- tures for human shelter and use, wat is dan nog het doel van verdere groei? Techniek en technologie zullen het antwoord op die vraag niet geven. De wetenschap evenmin. Wetenschap en techniek houden zich bezig met hoe de dingen zijn, maar geven geen antwoord op vragen naar nut en doel, zou Einstein zeggen [16]. Deze vragen vallen wel- iswaar ook buiten het kader van een Cement- artikel, maar de bouw kan er ook niet aan voorbijgaan, wil zij niet slechts deel zijn van de oorzaak van het probleem, maar ook van de oplossing ervan. Bij het zoeken naar op- lossingen komt serious gaming weer in beeld. In een multidisciplinaire serious game voor de bouw kunnen ook niet-specifiek tech- 6 Procentuele groei van World GDP, wereldbevolking, GDP per persoon en cementproductie in de periode 1950-2018 (zie ook [13,16] ) 6 CEMENT 6 2023 ?55 nische aspecten van het bouwen worden geadresseerd en samen met andere discipli- nes en stakeholders worden doordacht en geëvalueerd. De overheid aan zet Een goede infrastructuur is nodig voor veilig en doeltreffend functioneren van de samen- leving. Zij is ook een voorwaarde voor welvaart en gr oei. De explosieve groei en de daarmee gepaard gaande vraag naar grondstoffen en energie wijzen echter steeds nadrukkelijker op een onbalans tussen ons ambitieniveau en de mogelijkheden om dat ambitieniveau te realiseren. De instantie, die als eerste in aan - merking komt om deze balans te herstellen en te borg en, is de overheid. De Nederlandse grondwet wijst ons hier de weg. Artikel 21 van de grondwet formuleert dit als volgt: "De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaar - heid van het land en de bescherming en verbe- tering van het leefmilieu." Als het om de aarde gaat en om zorg voor de aarde en haar bewoners, dan is de overheid aan zet. De Nederlandse overheid is zich hiervan ook terdege bewust. Garan- deren dat in een deltagebied zeventien miljoen mensen veilig kunnen wonen en werken, is een grote uitdaging en vergt een enorme inspanning van de overheid. In lijn met de grondwet zou het garanderen van de bewoonbaarheid van het land echter ook gepaard moeten gaan met bescherming en verbetering van het leefmilieu. Wij zien dat het op dit punt steeds meer gaat knellen, ook in de bouw. Wij lopen hier op tegen de gevolgen van uit balans geraakte groei. Nu is het wel wat gemakkelijk om, onder verwijzing naar de grondwet, de over- heid verantwoordelijk te houden voor zowel alles wat mis kan gaan, als het oplossen van gesignaleerde problemen. Van stakeholders, zeg maar de burgers, mogen ook suggesties voor oplossingen worden verwacht. Om zicht te krijgen op de balans tussen kosten en baten van de fysieke infrastructuur, kan serious gaming een grote rol spelen. Voor het ontwikkelen van een serious game als beleidsondersteunend instrument voor de bouw, zou de overheid de regie moeten nemen. Regie is hier cruciaal. Niet alleen vanwege de complexiteit van de bouw, maar ook met het oog op het rekruteren van des- kundigen uit alle betrokken disciplines om een serious game vorm te geven. Regie is ook onmisbaar bij het genereren en beheren van de middelen die voor het ontwikkelen én implementeren van een serious game voor de bouw nodig zijn. Eerder is aangegeven dat voor het realiseren van een besparing op de vervangingskosten van de infrastructuur van circa ? 3 miljard per jaar een investering moet staan van circa ? 1 miljard per jaar. Een substantieel deel van dit bedrag zou besteed kunnen worden aan het ontwikke- len van een serious game voor de bouw. In onder meer de luchtvaart- en oorlogsindus- trie wordt serious gaming al jaren op grote schaal toegepast. Dat zijn bepaald geen in- dustrieën die bekend staan om hun bijdrage aan het oplossen van duurzaamheidsvraag- stukken. Zou investeren in een serious game voor de nationale en mondiale bouwopgave niet een goed alternatief zijn voor besteding van overheidsgeld en grootkapitaal? Slot In zijn afscheidsrede in 1989 stelde wijlen professor D. Dicke [17] de retorische vraag: "Zijn wij als ingenieurs de technische en economische robots, geprogrammeerd voor diens tbetoon aan wie ons wil betalen?" Wie zou vandaag de dag, in het licht van de hui - dige milieuproblematiek en klimaatverande- ring, deze vraag nog met ja durven beant- woorden? De aanhoudende vraag naar groter, ster ker, hoger, sneller en verder begint steeds meer weg te krijgen van fluiten in het donker. Wij kunnen niet meer doen alsof er niets aan de hand is. Er zijn grenzen aan de groei. Het erkennen dat er grenzen aan de groei zijn, betekent niet het einde van wetenschap, techniek en economische activiteiten. Inte - gendeel! Duurzame ontwikkeling vraagt juist om fundamenteel onderzoek, inno vaties, nieuwe technologie en economische activi - teit met als doel meer te doen met minder impact op ons leefmilieu. M et een fysieke infrastructuur, die 50% uitmaakt van ons nationale k apitaal, liggen hier enorme uitda - gingen voor de bouw. Een van die uitdagin - gen, het ontwikkelen van een serious game v oor de bouw, is hier onder de aandacht ge - bracht. De tijd is er rijp voor. REFERENTIES 1?Breugel, K. van, Gevolgen klimaat- verandering voor levensduur infrastructuur (I). Cement 2023/5. 2?Bouwend Nederland, https://www. bouwendnederland.nl/service/feiten-en- cijfers. Jaren lang ca. ? 60 miljard. 2018: ? 70 miljard. 3?Bouw Factsheet Arbeidsmarkt. https:// www.cdho.nl/assets/uploads/2018/ 02/UWV-Factsheet-Bouw-april-017.pdf 4?Molijn, C., Een op de vijf werknemers in de bouw komt uit buitenland. NRC , 11.6.2019. 5?Heel, P. van, e.a., Faalkosten in de bouw lopen jaarlijks op tot miljarden euro's, 2019. https://insights.abnamro.nl/ 2019/04/ faalkosten-in-de-bouw-lopen- jaarlijks-op-tot-miljarden-euros/ 6?Chemische industrie ?7-9-2019. https:// nl.wikipedia.org/wiki/Chemische_industrie 7?Breugel, K. van, Smart materials for social infrastructure: Past, Present and Future. Int. Workshop on Structural Life Management for Eco-Power Structures. Deajeon, Korea, 2018, p. 12. 8?Jonkers, H.M., Thijssen, A., Muyzer, G., Copuroglu, O., Schlangen, E., Application of bacteria as self-healing agent for the development of sustainable concrete. Ecological Engineering 36(2), 2010, pp. 230-235. 9?Hendriks, Ch.F., De Bouwcyclus. Aeneas Technical Publications, 2000, p. 233. 10?Breugel, K. van, Ageing infrastructure and circular economy: challenges and risks. Proceedings of the 2nd World Congress on Civil, Structural, and Environmental Engineering (CSEE'17), Barcelona, 2017, p. 12. 11?Breugel, K. van, Circularity: A new avenue for mitigating the footprint of ageing infrastructure? The 9th Interna-tional Symposium on Cement and Concrete (ISCC 2017), Wuhan, 2017, p. 12. 12?Rostam, S., Service life design of concrete structures ? A challenge to designers as well as to owners. Asian Journal of Civil Engineering (Building and Housing) Vol. 6, No. 5, 2005, pp. 423-445. 13?Breugel, K. van, Modelling in de service of sustainable construction. RILEM Pro. 126 Proc. of the Workshop on Concrete Modelling and Materials Behaviour. Ed. Guang Ye, 2018, pp. 3-14. 14?Boucher, M., Cost saving strategies for engineering: Using simulation to make better decisions. Aberdeen Group, 2010, p. 24. 15?Mead, L., 2019 Earth Overshoot Day Reaches Earliest Date Ever. SDG Knowledge Hub. https://sdg.iisd. org/news/2019-earth- overshoot-day-reaches-earliest-date-ever/ 16?Breugel, K. van, Het model: vehikel voor glorie en schade. Afscheidsrede TU Delft, 2021, p. 43. www.me.citg.tudelf.nl of: Het model: vehikel voor glorie en schade - cloudfront.net 17?Dicke, D., Creatie en evolutie. Afscheidsrede TU Delft. DUP, 1989, p. 20. 56? CEMENT 6 20 23