Naast het ontwerpen en berekenen is het borgen van constructieve veiligheid de kern van het vak van de constructeur. Diverse incidenten van de afgelopen jaren hebben laten zien dat het bereiken van constructieve veilig- heid in het gefragmenteerde bouwproces in Nederland niet vanzelfsprekend is en soms zelfs faalt. De Onderzoeksraad voor Veilig- heid (OVV) trok stevige conclusies in 2018, naar aanleiding van de instorting van de parkeergarage in Eindhoven [1]. De bouw heeft nog onvoldoende lessen geleerd en te weinig verbetering laten zien om deze inci- denten te voorkomen. In de aanbevelingen van de OVV werd met name aangedrongen op een meer heldere verdeling van verant- woordelijkheden, het inrichten van professi- onele tegenspraak en het vergroten van het lerend vermogen. Het ging hen niet alleen om de parkeergarage Eindhoven, maar het was een optelsom van verschillende inci- denten zoals Theater Schouwburg Het Park in Hoorn, het parkeerdek van het Van der Valkhotel in Tiel, de balkons van het woon- gebouw Patio Sevilla in Maastricht, de gale- rij van de studentenwoningen in Lent, het stadion van AZ in Alkmaar, de parkeergarage Bos & Lommerplein in Amsterdam en meer recent (2021) Stadion De Goffert in Nijmegen. Zoals in het eerste artikel van deze serie 'Werken aan constructieve veiligheid' [2] is aangegeven, hebben de vijf partijen die door de OVV zijn aangeschreven (VNcon- structeurs, Koninklijke NLingenieurs, Konin- klijke Bouwend Nederland, Governance Code Veiligheid in de Bouw, en het Opdracht- geversforum in de Bouw) naar aanleiding van de oproep de handen ineen geslagen. Samen zijn ze het verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw' gestart. Om het pro- gramma te implementeren hebben deze vijf partijen gezamenlijk een stuurgroep, kerncoalitie en werkgroepen ingericht, Implementatie coördinerend constructeur Om de constructieve veiligheid in de bouw te verbeteren, is er in het verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw' onder meer gekeken naar de rol van de constructeur. Een werkgroep Constructieve Veiligheid is in 2021 gestart met de opvolging van eerdere acties. Een daarvan is de implementatie van de versterkte rol van de coördinerend constructeur. Borgen van constructieve veiligheid (2) CEMENT 2 2022 ?57 IR. RUDI ROIJAKKERS Senior Adviseur / Bestuurslid VNconstructeurs / Voorzitter werkgroep Constructieve Veiligheid ABT IR. SANDER DEN BLANKEN Directeur / Voorzitter kerncoalitie programma 'Veiligheid in de Bouw' BAM Infraconsult auteurs waaronder de eerdergenoemde werkgroep Constructieve Veiligheid. In het programma is onder andere gekeken naar de rol van de constructeur bij de verbetering van de con- structieve veiligheid in alle fasen van de bouw. Een deel van het gedachtegoed van het verbeterprogramma heeft inmiddels zijn weg gevonden naar de BRL 5022: 'Enginee- ring van bouwwerken in de woning- en utili- teitsbouw door de coördinerend construc- teur' [3]. Voorstellen borgen van de con- structieve veiligheid De belangrijkste door de stuurgroep van het verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw' vastgestelde voorstellen ten aanzien van het borgen van de constructieve veiligheid zijn: Eén eindverantwoordelijke op constructie- ve veiligheid in elke fase van het ontwerp Resultaatverantwoordelijkheid voor de coördinerend constructeur Eisen aan kennis en competenties van constructeurs Deze voorstellen worden in dit artikel nader toegelicht, soms aangevuld met relevante passages uit de BRL 5022 [3]. Eén eindverantwoordelijke op constructie- ve veiligheid in elke fase van het ontwerp De OVV constateert in zijn onderzoek naar constructieve veiligheid [1] onder andere dat de versnippering in de bouwketen een organisatorische complexiteit met zich meebrengt, die de kans op veiligheidsgebre- ken vergroot. Dit is jaren door de bouwsec- tor als een gegeven beschouwd. De OVV beargumenteert dat opdrachtgevers en op- drachtnemers zich moeten realiseren dat bij elk project opnieuw een keuze moet wor- den gemaakt in de mate van complexiteit van het proces. Een opdrachtgever kan bij- voorbeeld voorwaarden stellen aan de mate van onderaanneming en uitbesteding. Een opdrachtnemer op zijn beurt kan ook zelf besluiten dat het vanwege de complexiteit van een project beter is de constructieve taken niet in onderaanneming op te splitsen. Veiligheid is gebaat bij duidelijke taak- en rolverdelingen en daarmee ook bij zo min mogelijk versnippering van taken en werkzaamheden en dus het beperken van overdrachtsmomenten. Ten aanzien van de rol van de con- structeur zien we deze versnippering ook. In figuur 1 is een schema getekend dat de rol van de constructeur toont in veel projecten van de afgelopen jaren. Over deze rol is het volgende te zeggen: De ontwerpend constructeur, vaak aange- steld door de opdrachtgever, stelt het con- structief ontwerp op. Maar vanaf een be- paald moment deelt hij deze taak met de coördinerend constructeur, vaak aangesteld door het bouwbedrijf. Het bouwbedrijf stelt een aantal deelcon- structeurs aan, ieder verantwoordelijk voor deelaspecten zoals staalberekeningen of be- rekeningen van betonnen producten. De coördinerend constructeur heeft geen ontwerpverantwoordelijkheid. De ontwer- pend constructeur kan zijn ontwerp niet tot in uitvoering borgen. In de overlap tussen beide rollen zijn er leemtes en dubbelingen. Dit is een potentiële bron van onveiligheid. Dit is de reden van het voorstel ervoor te zorgen dat er in elke fase slechts één con - structeur eindverantwoordelijk is voor de constructie ve veiligheid van het gehele bouwwerk. Er wordt gestreefd naar zo min mog elijk wisselingen van deze verantwoorde - lijkheid gedurende het proces. In de ontwerp - fasen spreken we dan van de 'ontwerpend constructeur' , in de engineeringsfasen van de 'coördinerend constructeur (nieuwe stijl)'. Zie de schematische weergave in figuur 2. De overdracht van ontwerpend naar coördinerend constructeur is niet eenduidig geregeld. Deze ligt vaak aan het einde van het DO of het TO. Hoe later in het traject de overdracht plaatsvindt, hoe meer werk er al is verricht en hoe meer er moet worden overgedragen. Dit maakt de overdracht kostbaarder en geeft meer risico op verlies van informatie. In het kader van veiligheid heeft een eerdere overdracht de voorkeur. De coördinerend constructeur is in ieder geval actief in de fase van het UO (uit- voeringsgereed ontwerp). Belangrijk is dat hierbij een goede overdracht plaatsvindt van het ontwerp. De BRL 5022 schrijft voor aan 58? CEMENT 2 20 22 1 Dubbelzinnige rollen van constructeurs 2 Ondubbelzinnige rollen van constructeurs 3 De rol van hoofdconstructeur welke eisen het overdrachtsdossier zou moeten voldoen.De coördinerend constructeur neemt niet de ontwerpverantwoordelijkheid over, maar moet zelf wel volledig op de hoogte zijn van het ontwerp om de uitwerking over te kunnen nemen. De coördinerend construc- teur zal moeten toetsen of het ontwerp van voldoende niveau is voor verdere uitwer- king, zeker aangezien hij de eindverant- woordelijkheid voor de constructieve veilig - heid bij de verdere uitwerking van het ontwerp zal dragen. Dit stelt eisen aan de overdracht en aan het aangeleverde ont- werp. Figuur 2 toont de hoeveelheid werk die het kost (uitgedrukt in ?) om het ont- werp goed over te dragen. Het spreekt voor zich dat hoe later in het traject deze over- dracht plaatsvindt, hoe méér er moet wor- den overgedragen en hoe méér dit in tijd en geld kost. Men kan zich afvragen of, met name bij complexe projecten, het in het kader van veiligheid niet verstandiger is om de ontwer- pend constructeur ook als coördinerend constructeur aan te houden, anders gezegd: om uit te gaan van een hoofdconstructeur (fig. 3). Dit voorkomt de eerder benoemde complexe en dure overdracht van het ont- werp. Anderzijds is het bij de keuze voor een hoofdconstructeur noodzakelijk om expli- ciet aandacht te besteden aan de (onafhan- kelijke) interne toetsing (vier-ogenprincipe). Beide modellen komen in de markt veelvuldig voor, en kunnen in principe goed functioneren. De keuze voor de aanstelling van een hoofdconstructeur of voor de com- binatie ontwerpend en coördinerend con- structeur is vrijgelaten, omdat beide varian- ten voor- en nadelen hebben die in ieder individueel geval door de initiatiefnemer moeten worden gewogen. Deze voor- en nadelen zijn: Als de rol van ontwerpend en coördine- rend constructeur door twee verschillende partijen wordt opgenomen, moet een over- dracht plaatsvinden. Dit kost tijd en geld, en in deze stap kan er informatie verloren gaan wat leidt tot een aanvullend risico. Als de rol van ontwerpend en coördine- rend constructeur door twee verschillende partijen wordt opgenomen, sluit dit vaak goed aan bij de overdracht van verantwoor- delijkheden (en opdracht) van een initiatief- nemer naar een bouwbedrijf. Bij een goede controle van het ontwerp door de coördine- rend constructeur is hiermee een onafhan- kelijke toetsing geregeld. Als gekozen wordt voor een hoofdcon- structeur, maar er vindt wel een transitie van verantwoordelijkheden plaats van de initiatiefnemer naar het bouwbedrijf, dan kan de hoofdconstructeur van opdracht- De inzet van de coördinerend constructeur in de toetsing van het werk van deelconstructeurs moet veranderen van een inspan - ningsverplich - ting naar een resultaatver- plichting ARTIKELENSERIE 'BORGEN CONSTRUCTIEVE VEILIGHEID' Dit artikel is het tweede in de artike- lenserie 'Borgen constructieve veilig- heid' die Cement in samenwerking met VNconstructeurs in 2022 en 2023 publi- ceert. In de artikelenreeks wordt de manier belicht waarop procesverbete- ringen moeten leiden tot meer con- structieve veiligheid. 2 3 1 CEMENT 2 2022 ?59 gever wisselen. Dit kan leiden tot een belan- genconflict. Als een partij zowel de rol van ontwerpend als coördinerend constructeur op zich neemt, gaat zo min mogelijk informatie ver- loren. Er moet dan echter wel aandacht zijn voor een goede interne controle, om moge- lijke 'blinde vlekken' in beeld te krijgen. In het kader van constructieve veiligheid zou het streven in ieder geval moeten zijn zo min mogelijk wisselingen van verantwoor- delijkheden gedurende het proces te hebben en daarnaast elk overdrachtsmoment goed te documenteren. In lijn met de adviezen van de OVV vraagt dit een expliciete afweging met bijbehorende borgingsmaatregelen. Resultaatverantwoordelijkheid voor de coördinerend constructeur ? Ongeacht wie in welke fase de hoofdberekening maakt, moet de coördinerend constructeur in de UO-fase zich deze hoofdberekening hele- maal eigen maken. Vanzelfsprekend is dat makkelijker als de overdracht van ontwer- pend naar coördinerend constructeur al in het DO plaatsvindt. Bij een overdracht na het TO geldt hetzelfde, maar kost dat de co- o rdinerend constructeur meer moeite. De coördinerend constructeur maakt de hoofd- berekening geschikt als input voor de deel- constructeurs. De coördinerend construc- teur zal ook de raakvlakken bij de uitwerking van de deelconstructeurs bewaken. Hiermee komt de coördinerend con- structeur in de lead in de engineersfase van het project. Zijn rol wordt versterkt, zijn taak wordt uitgebreid. Naast het verder uit- werken van de constructie moet hij ook in- houdelijk toezicht houden op de werkzaam- heden van de deelconstructeurs. De inzet van de coördinerend constructeur in de toetsing van het werk van deelconstructeurs moet veranderen van een inspanningsver- plichting zoals nu het geval is, naar een re- sultaatverplichting: De coördinerend constructeur wordt via zijn toetsende rol resultaatverantwoordelijk en eerste aanspreekpunt voor de construc- tieve veiligheid. Dit betreft de constructieve samenhang en volledigheid van het geheel van ontwerp- en detailuitwerking van de hoofddraagconstructie en van bouwkundige constructies. De toetsing door de coördinerend con- structeur moet leiden tot de overtuiging dat het geheel voldoet aan de eisen van con- structieve veiligheid. De toetsing betreft zo- wel het aangeleverde ontwerp, de detailuit- werking door deelconstructeurs en het toezicht op de realisatie. De toetsing geldt ook voor complexe hulp- constructies en voor bouwmethodieken en hulpconstructies die van invloed zijn op de constructieve veiligheid in de eindfase. Bij de toetsing moet de coördinerend con- structeur zich ervan overtuigen dat het ge- toetste werk aan de te stellen eisen met be- trekking tot de constructieve veiligheid voldoet. Deze overtuiging moet uitgaan van relevante deskundigheid, kennis van de stand der techniek en 'regelen der kunst'. Op welke wijze hij tot deze overtuiging komt, is aan hem. Dit kan risicogestuurd, gebruik- makend van selecte steekproeven. Maar het kan ook met een 100% toetsing. De keuze maakt hij zelf, zodanig dat hij de beschreven resultaatverplichting kan dragen. Dit ontslaat overigens de deelcon- structeurs niet van hun eigen verantwoor- delijkheid voor hun eigen werk. Maar met name in de raakvlakken van het totaalont- werp vindt de coördinerend constructeur zijn plaats. Eisen aan kennis en competenties van constructeurs? Het spreekt voor zich dat kennis en ervaring de basis vormen voor een goed constructief ontwerp. Dat is de reden dat er eisen worden gesteld aan kennis en competenties van de coördinerend construc- teur (en ook de ontwerpend constructeur en de deelconstructeurs). In alle voorgaande teksten wordt ge- sproken over een coördinerend constructeur, alsof het een persoon is. (Vaak nog wegens taalkundige eenvoud in de 'hij-vorm', maar dat is vanzelfsprekend ook door 'zij' te ver- vangen.) In de contractuele verhoudingen tussen een opdrachtgever en een opdracht- nemer is de coördinerend constructeur ech - ter de rechtspersoon die de overeenkomst aangaat. Vaak zal dit een onderneming zijn. 60? CEMENT 2 20 22 Er moeten eisen worden gesteld aan de ken- nis en ervaring van de onderneming die de opdracht aangaat. De werkgroep Construc- tieve Veiligheid stelde voor eveneens eisen te stellen aan de interne kwaliteitsborging.Daarnaast moeten er eisen zijn aan de kwalificaties van de personen die werk- zaamheden 'in de rol van coördinerend con- structeur' uitvoeren. Dit zou gekoppeld moeten worden aan het type en de gevolg- klasse van de gebouwen. BRL 5022 geeft kwalificatie-eisen voor de verschillende bij de engineering betrok - ken medewerkers, afhankelijk van de zwaar- te van hun rol. Deze kwalificaties, evenals toetsing en sanctionering daarop, kunnen worden geborgd via certificatie en/of regis- tratie, bijvoorbeeld door het Constructeurs- register of via KIVI 'Chartered Engineer'. Verankering en implementatie In de bouw bestaat een veelheid aan nor- men, richtlijnen, branchestandaarden en dergelijke. Veel van deze bestaande docu- menten behandelen deelaspecten over de borging van constructieve veiligheid, maar er is geen sprake van een eenduidig, breed geaccepteerd en breed toegepast kader. De bouw is echter niet gebaat bij nog meer richtlijnen naast de al bestaande. Zeker als niet duidelijk is welke status ze hebben en of ze echt moeten worden toegepast of niet. Er is (vooralsnog) geen draagvlak voor een wet- telijke verankering van de richtlijnen vanuit het programma 'Veiligheid in de Bouw'. De vijf partijen die zich in het programma heb- ben verenigd, streven derhalve naar richtlij- nen die gaan gelden volgens het principe 'pas toe of leg uit'. 4 Omdat kennis en ervaring de basis vormen voor een goed constructief ontwerp worden er eisen gesteld aan kennis en competenties van de coördine- rend constructeur 4  Bij de realisatie van Forum Groningen was er een uitstekende samenwerking tussen ontwerpend en coördinerend constructeur, foto: De Beeldredaktie - BAM CEMENT 2 2022 ?61 Om de rol van de coördinerend constructeur tot zijn recht te laten komen, moeten constructieve ingenieurs- diensten in veel gevallen op een andere wijze worden ingekocht Het is het doel om de in dit artikel beschreven kaders voor onder andere de aangescherpte rol van de coördinerend constructeur zo veel mogelijk in te brengen in bestaande richtlij- nen en daarvoor draagvlak te vinden bij de vijf partijen en hun achterbannen. De richt- lijnen moeten werkbaar zijn en moeten toe- pasbaar zijn bij verschillende soorten projec- ten van verschillende omvang en complexiteit. Het toetsen van de werkbaarheid en toepas- baarheid van de richtlijnen kan onder ande- re goed in de leerprojecten, die onder regie van het programma 'Veiligheid in de Bouw' zijn opgezet. Alleen wanneer het echt nodig is, worden zelf nieuwe documenten opge- steld. Ook daarvoor zal draagvlak worden gezocht in de sector, ten behoeve van brede implementatie en toepassing. De volgende richtlijnen worden onder de loep genomen in deze centrale aanpak: De DNR (De Nieuwe Regeling) en de bijbeho- rende STB (Standaard Taakbeschrijving). Deze algemene voorwaarden regelen de contractverhouding tussen adviseurs en op- drachtgevers. Een uitgebreide omschrijving van alle mogelijke taken is opgenomen in de Standaard Taakbeschrijving. De DNR en STB moeten een update krijgen, waar onder andere de relatie tussen de ontwerpend, de coördinerend en de deelconstructeur aan- dacht krijgt. Tevens moet worden gekeken wat de andere rolinvulling van de coördine- rend constructeur bij een resultaatverplich- ting betekent voor de verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden. De UAV (Uniforme Administratieve Voor- waarden voor de uitvoering van werken) en UAV-GC (voor geïntegreerde contractvormen). Deze algemene voorwaarden zijn een com- binatie van inkoop- en leveringsvoorwaar- den en regelen de contractverhoudingen tussen opdrachtgever en bouwbedrijf. Ook hier moet worden gekeken naar de aange- paste rolverdeling tussen de ontwerpend, de coördinerend en de deelconstructeur. De BRL 5022 (Beoordelingsrichtlijn voor de engineering van bouwwerken in de woning- en utiliteitsbouw door de coördinerend con- structeur) en de nog op te stellen BRL 5032 (Beoordelingsrichtlijn voor de grond-, weg- en waterbouw). De beoordelingsrichtlijnen worden gehan- teerd door certificatie-instellingen ter be- oordeling van de eisen voor een KOMO-dien- stencertificaat. De BRL legt de rol van de coördinerend constructeur ten opzichte van de ontwerpend en deelconstructeur vast. De BRL is vastgesteld en wordt inmiddels toege- past in twee pilotprojecten. Hierna wordt de BRL grondig geëvalueerd. Hij wordt nog niet breed in de markt gedragen. Er moet geke- ken worden wat nodig is voor een breed draagvlak. De KIWA-criteria 73/07 voor beton en nog op te stellen gelijkaardige criteria voor staal en hout. In de KIWA-criteria worden onder andere de taken en verantwoordelijkheden ten aan- zien van het maken van tekeningen en bere- keningen van prefab-betonproducten gere- geld. Dit als een verdere invulling van de STB (Standaard Taakbeschrijving), maar toegespitst op de verhouding tussen coördi- nerend en deelconstructeur en enkel gel- dend voor prefab-betonproducten. Er is be- hoefte aan gelijkaardige documenten voor de demarcatie van werkzaamheden bij staal- en houtproducten. Constructeursregister en Chartered Engineer Zowel het Constructeursregister als het KIVI geven met de registerconstructeurs, regis- tertoetsers, registerontwerpers en Charte- red Engineers de beroepsgenoten een geva- lideerde status. Voor opdrachtgevers geldt dat zij hiermee kwaliteit en deskundigheid mogen verwachten. De bijhorende taak- en rolvereisten bij de diverse titels moeten goed worden afgestemd op de eisen en com- petenties die in de diverse regelingen wor- den voorgeschreven. Deze opsomming laat zien dat er veel 'work in progress' is en er veel betrokken partijen een rol kunnen en moeten spelen in de bor- ging van constructieve veiligheid. Met deze partijen worden in de komende periode worden gesprekken gevoerd over de haal- baarheid en fasering van de aanpassingen. Daarbij is het belangrijk dat het draagvlak dat al is gecreëerd, verder wordt uitgebreid. Vanzelfsprekend is de werkgroep dan ook zeer geïnteresseerd in feedback vanuit de markt. Een consultatieronde daarvoor 62? CEMENT 2 20 22 wordt de komende periode georganiseerd, het streven is deze voor het zomerreces af te ronden. Open dialoog Om de rol van de coördinerend construc- teur tot zijn recht te laten komen, moeten opdrachtgevers dit ook daadwerkelijk gaan uitvragen. Dit vraagt in veel gevallen om een andere wijze van inkopen van constructieve ingenieursdiensten. Een goede onderlinge afstemming vooraf is van groot belang, om alle partijen hierin over de streep te trekken.Het borgen van veiligheid in onze ge- bouwen vraagt een actieve houding van alle betrokkenen. Hierbij moeten we lering trek- ken uit wat er de afgelopen jaren goed en fout is gegaan. Einstein zei al eens (waar- schijnlijk in het Engels): "Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg". Als we in de bouwsector écht werk willen maken van constructieve veiligheid, dan moeten we sommige zaken anders aanpakken. Dat vraagt een open dialoog en de bereidheid sa- men de beste werkwijze te vinden en daar waar nodig concessies te doen. Dit voor het hogere doel: de veiligheid van onze gebouw- de omgeving. BIBLIOGRAFIE 1?Bouwen aan constructieve veiligheid - Lessen uit instorting parkeergebouw Eindhoven Airport, Onderzoeksraad voor Veiligheid, 2018. 2?Gieskens, B., Linssen, J., Werken aan constructieve veiligheid. Cement 2022/1. 3?BRL 5022: Engineering van bouwwerken in de woning- en utiliteitsbouw door de coördinerend constructeur. 5 5 In het leerproject Herman Gortercomplex in Utrecht wordt gewerkt aan het gedachtegoed van het verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw', foto: Rijksvastgoedbedrijf CEMENT 2 2022 ?63