Maatschappelijk verantwoord ontwerp8201328MaatschappelijkverantwoordontwerpDe nieuwe huisvesting van het Meander Medisch Centrumomvat 113 000 m2vloeroppervlak. Ondanks de grootte encomplexiteit van deze organisatie staat in het ziekenhuisde mens centraal; in lijn met de missie van Meander.Het ziekenhuis is opgezet vanuit het principe dat het moetbijdragen aan een `healing environment'. Het ontwerp vanhet gebouw op zich en de constructie als onderdeel daarvan,spelen hierbij een wezenlijke rol.1Constructeur speelt in op People, Planet, Profit bij ontwerpMeander Medisch CentrumMaatschappelijk verantwoord ontwerp 82013 29PeoplegezondheidgebruikerswaardePlanetenergiewatermaterialenecologieafvaltransporthealingenvironmentProfittoekomstwaardeafmetingen gebouwMVO TCOHet Meander Medisch Centrum is een topklinisch opleidings-ziekenhuis dat naast basiszorg ook hooggespecialiseerde zorgin een aantal expertisecentra biedt. Bovendien heeft het voorveel medische specialismen opleidingen in huis. Langs deoevers van de Eem, aan de westkant van Amersfoort, heeftMeander een prachtig en modern ziekenhuis gebouwd tervervanging van twee oudere locaties.Invloed MVO op duurzaamheid gebouwDuurzaamheid wordt wel omschreven als het resultaat vanMaatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). MVOkenmerkt zich door een afweging van verschillende belangen.Om die belangen helder te maken, wordt meestal het Triple-P-Model gehanteerd (People, Planet en Profit). Het gaat om eenveelheid aan belangen met verschillende dimensies die moeilijkmet elkaar zijn te vergelijken.Wanneer we ons beperken tot de gebouwgerelateerde aspectenkan het model worden weergegeven als in figuur 2. Toegespitstop een duurzaam ziekenhuisgebouw zijn de volgende belang-rijkste dragers zichtbaar in de overlappen van de aspectvelden:? De ziekenhuisorganisatie moet zich maatschappelijk verant-woord gedragen. Hierbij moet worden gelet op zowel debehoeften van medewerkers als de winstgevendheid van hetziekenhuis.? Voor pati?nten is het van belang dat er een `healing environ-ment' ontstaat.? Investeringsbeslissingen met betrekking tot de Planet-aspec-ten worden genomen op basis van TCO-berekeningen (TotalCosts of Ownership), waarbij de operationele en onder-houdskosten worden meegenomen.In tabel 1 is aangegeven wat de relatie kan zijn van de toege-voegde waarde van een duurzaam gebouw en de 3 P's. Hiermeezou kunnen worden beoordeeld hoe duurzaam een ziekenhuis-gebouw is. Een korte verklaring van de aspecten, betrokken opeen ziekenhuisgebouw, is als volgt.People? Gezondheid. Dit aspect heeft te maken met het welzijn vande gebruikers en bezoekers van het ziekenhuis. Bepalendefactoren zijn de kwaliteit van binnenlucht en comfort(akoestiek, klimaat, verlichting en esthetica).ir. rob Hoogenboom MBa/MBi,ing. kees de koning rcAronsohn Constructiesraadgevende ingenieurs bv1 Bouwplaats Meander Medisch Centrum, december 2011foto: De Jong luchtfotografie2 Aspecten van een duurzaam ziekenhuisgebouw [2]bron fig. 2 en 3: Isabelle Krastoegevoegde waardevan het gebouwvergrotentevredenheidgebruikersstimulerensamenwerkingstimulereninnovatiehealingenvironmentverlagenkostenvergrotenflexibilteitbeheersenrisico'svergotenwaardevastgoedondersteunenactiviteitengebruikersondersteunencultuurondersteunenimagoPeople gezondheid x x xgebruikerswaarde x x x x xPlanet energie xwater xmaterialen x xecologie x xafval xtransport x xProfit toekomstwaarde x x x xafmetingen gebouw xprestatiecriteria productiviteit winstgevendheid onderscheidend vermogenTabel 1 Relatie toegevoegde waarde gebouw en de 3 P's [2]2Maatschappelijk verantwoord ontwerp8201330operatiekamer complexintensive careenergiegebouw parkeergaragepersoneelonderwijsgebouwpolikliniekenrevalidatie enfysiotherapieverpleegafdelingenmet ??npersoonskamerslaboratoriapsychiatrieingang parkeergaragepati?nten en bezoekershoofdingang onderhet gebouwingang maatwegdagverplegingen dialyselogistiek centrumhartbewakingradiologie en nucleairegeneeskundecentrum voor spoedzorg(met huisartsenpost en dienstapotheek)PC psychiatrischcentrumHF hotfloorsEG energiegebouwAM ambulanceopritVE verplegingPA patioTU tuinTE terreinOR orangerieLA laanFO foyerHO hofSK spreekuren enkantorenFR fysiotherapie enrevalidatieKU kledinguitgiftePG parkeergaragePB parkeren buiten- begane grond1 t.m. 8 1e t.m. 8everdieping? Afval. Ook hiervoor kan de Trias worden gebruikt. Bij eenvolledige Cradle-to-Cradlestrategie zal dit aspect vervallenomdat afval dan niet meer bestaat.? Transport heeft te maken met de bereikbaarheid van hetgebouw. Doel van dit aspect is om de emissie van CO2en fijnstofte reduceren door gemotoriseerd verkeer te beperken. De locatievan het ziekenhuis is het belangrijkste: de toegang tot het open-baar vervoer en de bereikbaarheid per fiets zijn sleutelfactoren.Profit? Toekomstwaarde heeft te maken met de aanpasbaarheid vanhet gebouw voor toekomstig gebruik. De levensduur van hetgebouw, technisch en functioneel, moet worden gemaxi-meerd om de toekomstige economische waarde te maxime-ren. Dit vertaalt zich in oplossingen voor technische levens-duur en in verschillende vormen van flexibiliteit; van functio-nele flexibiliteit tot volumeflexibiliteit.? Afmetingen gebouw heeft te maken met de reductie van deoppervlaktevraag binnen het gebouw. Dit geeft direct eengrote bijdrage, waarmee kosten worden bespaard en mindermaterialen en energie worden gebruikt.? Gebruikerswaarde heeft te maken met de toegankelijkheidbinnen het gebouw, de functionaliteit van het gebouw, de tech-nische kwaliteit (onderhoudsniveau) en sociale veiligheid.PlanetReeds enige decennia heeft de strategie die bekend is gewordenonder de naam `Trias Ecologica' of de energetische vertalingdaarvan, de `Trias Energetica', het denken over duurzaambouwen gestuurd.Ter herinnering:stap 1: verminder de vraag;stap 2: gebruik duurzame bronnen;stap 3: vul de resterende vraag effici?nt en schoon in.Deze drie eenvoudige stappen vormen een goede basis vooreen gedegen aanpak van verschillende stromen in de bouw.`Cradle to Cradle' heeft vervolgens een nieuw licht geworpenop de aanpak van duurzaam bouwen. Naar aanleiding daarvanis bijvoorbeeld een `Nieuwe Stappenstrategie' ge?ntroduceerd,die de stromen sluit en verbindt. De uitleg en praktische invul-ling hiervan valt buiten het kader van dit artikel. Waar hier deTrias wordt aangehaald, wordt tevens de doorontwikkelingdaarvan bedoeld.Meer concreet gaat het bij Planet om:? Energie en water. Energie en water kunnen worden geredu-ceerd volgens de Trias.? Materialen. Voor materialen kan naast de Trias een Life CycleAssessment (LCA) worden uitgevoerd om de impact van degebruikte materialen op het milieu te bepalen. De keuze vande materialen zou dan moeten worden gebaseerd op hunLCA-score. De ultieme situatie is om producten te ontwikke-len die Cradle to Cradle zijn.? Ecologie heeft hoofdzakelijk met de locatiekeuze te maken enhet intact houden of het minimaliseren van de impact op eenbestaand ecologisch systeem.34Maatschappelijk verantwoord ontwerp 82013 313 Overzicht functies in het ziekenhuis4 Functionele opdeling ziekenhuisgebouw (schillen)5 Plaatsing eerste wandfoto 5 t.m. 8: AronsohnPeopleDuidelijk is dat vooral het People-aspect het best is ingevuld.Veel aandacht is gegeven aan het ontstaan van een gezondverblijfsklimaat door de toepassing van eenpersoonskamers,materiaalgebruik en het binnentrekken van het landschap. Ookis veel aandacht gegeven aan de werkomstandigheden van hetpersoneel door bijvoorbeeld korte looproutes en aan de klant-vriendelijkheid voor de pati?nten. Dit laatste is gedaan dooreen goede manier van bewegwijzering, waardoor eenvoudig deweg kan worden gevonden naar de afspraaklocatie (wayfin-ding).PlanetDe Planet-aspecten hebben weliswaar minder aandacht gekre-gen dan bij hedendaagse gebouwen met een hoge BREEAM-score, maar er is gedaan wat haalbaar was. Energiebesparingwordt beoogd door het toepassen van warmtekoudeopslag,betonkernactivering en differentiatie in ventilatiehoeveelheden.Ecologisch is van belang dat het nieuwe ziekenhuis is gebouwdop een plek die een `brownfield' kan worden genoemd, eenterrein dat eerder werd gebruikt en dus niet een ongeroerdecologisch gebied, ofwel een `greenfield'. Afwerkingsmaterialenin het ziekenhuis zijn niet zozeer gekozen op basis van hunLCA-score, maar meer op basis van hun toegevoegde waardevoor de healing environment.Overigens is tijdens het ontwerp een aantal malen deGreenCalc+-score berekend van onderdelen van het zieken-huisgebouw. Voor de VE- en SK-gebouwen werden in deDO-fase een Milieu-Index Gebouw gevonden van respectieve-SchillenconceptIn 2007 heeft het toenmalige `Bouwcollege' voor de gezond-heidszorg een nieuwe methode ge?ntroduceerd om goed geba-lanceerde investeringsbeslissingen te kunnen nemen bij deontwikkeling van een nieuw ziekenhuis, namelijk het ontwik-kelen volgens het `schillenconcept'. Uitgangspunt hierbij is dateen ziekenhuis kan worden opgedeeld in verschillende functio-nele zones en dat daarvoor verschillende gebouwtypen hetmeest voordelig zijn. Een deel van het ziekenhuis zal hiermeegoedkoper kunnen worden gerealiseerd. Daarnaast kan econo-misch verantwoord een op de functies toegesneden flexibiliteitworden gerealiseerd. In de schillenmethode is het ziekenhuisonderverdeeld in vier gebouwen, de schillen genoemd. Deeerste schil, de hot floor, omvat de hoogtechnologische, kapi-taalintensieve functies die specifiek zijn voor een ziekenhuis.In het hotel zijn alle functies geplaatst voor het verblijven vanpati?nten. De functies voor het houden van spreekuur en hetverrichten van eenvoudige onderzoeken en behandelingenzitten in het kantoor. Logischerwijs bevinden zich hier ook dekantoorvoorzieningen zoals stafaccommodatie, administratieen beheer. De fabriek, ten slotte, huisvest alle medisch onder-steunende en facilitaire functies.Bij het Meander Medisch Centrum zijn de eerste drie schillenduidelijk gescheiden terug te vinden. In figuur 4 is dat goed tezien: links de hot floors (rood, HF), in het midden het hotel,ofwel de verpleeggebouwen (blauw, VE) en rechts de kantorenofwel spreekuren/kantoren (oranje, SK). De fabriek is verspreidonder de gebouwdelen op maaiveldniveau gehuisvest, waarbijeen logistieke gang de verbinding met alle gebouwen verzorgt.Duurzaamheid Meander Medisch CentrumHet bedrijfsleven loopt over het algemeen achter qua duur-zaamheid. Het Meander Medisch Centrum kan een goedeuitzondering op de regel worden genoemd. Afgezet tegen de3 P's kan het volgende worden gezegd over de invulling vanduurzaamheid.Ziekenhuizen en BREEAM-NLWaar veel organisaties via een BREEAM-certificering willen tonendat ze een duurzaam gebouw hebben laten bouwen, is dit in degezondheidszorg nog niet mogelijk. De beoordelingscriteriavoor de certificering zijn hier nog niet op afgestemd. Ten tijdevan het schrijven van dit artikel lopen er echter enkele`Bespoke'-trajecten waarin maatwerkcriteria worden opgesteld voor deBREEAM-NL-certificering van de nieuwbouw van ziekenhuizen.5Maatschappelijk verantwoord ontwerp8201332? realisatie van parkeren onder het gebouw;? het werken in BIM;? een bijzondere vorm van kwaliteitscontrole.Flexibiliteit per schilIn het voorlopig ontwerp werd gestart met hoge ambities tenaanzien van flexibiliteit. Er is zelfs aan de orde geweest of hetHF-gebouw zou kunnen worden uitgevoerd als een industrieelgebouw waar geprefabriceerde operatie-units ingeschoven en? op het moment dat ze zouden moeten worden vervangen ?weer zouden kunnen worden uitgeschoven. Omdat de ontwik-keling van prefab operatie-units nog niet ver genoeg was, is ditplan verlaten. Voor de VE-gebouwen is aan de orde geweest ofde opzet niet zou moeten worden afgestemd op een latergebruik zoals ouderenwoningen. Ook dit plan is echter verlatenonder de gebruikelijke druk om de gewenste ziekenhuisfunctieslijk 210 en 233. Voor het HF-gebouw was dit 177. Duurzamegebouwen hadden op dat moment een milieu-index tussen 150en 250. De conclusie was dat het Meander Medisch Centrumeen duurzaam gezondheidszorgproject was. De relatief hogescores werden met name bereikt door het energiezuinige instal-latieconcept van het gebouw.ProfitDit aspect heeft een bijzonder goede invulling gekregen doorhet realiseren van vele vormen van flexibiliteit. Hierop wordtverderop in het onderdeel `Flexibiliteit per schil' nader inge-gaan.Bijdrage constructie en constructeurVoor een constructeur van een ziekenhuis is het van belang teweten wat er zich allemaal in een ziekenhuis kan afspelen,vooral ten aanzien van hoogtechnologische functies als opera-tiekamers en diagnostische afdelingen. Daarnaast is inzicht vanbelang in de veranderingen die ziekenhuisafdelingen in de loopder tijd kunnen ondergaan en wat dat voor de constructie kanbetekenen. Op basis van de functionele opdeling van hetgebouw (fig. 4), is voor iedere schil een gedifferentieerdeconstructiekeuze gedaan, toegesneden op het actuele gebruiken de gewenste flexibiliteit. Overwegend waren deze keuzenook voor de aannemer het meest logisch, gelet op de uitvoe-ring. Foto 1 toont in vogelvlucht de verschillende constructie-typen.Aronsohn heeft naast het ontwerpen en uitwerken van deconstructie een belangrijke bijdrage geleverd met betrekkingtot de volgende aspecten:? realisatie van flexibiliteit;? snel bouwen door toepassing van IFD;? integratie van constructie en installaties;? dubbelgebruik van constructies: constructieve en bouwkun-dige functie;67Maatschappelijk verantwoord ontwerp 82013 336 Logistieke ring7 Ganggebied in VE-gebouw met vloeren met onderzijde van schoonbeton entussenwand met dubbelfunctie8 Parkeren onder de betonnen tafel, ondersteund door betonnenstabiliteitskruizenAfstotingsflexibiliteitVoor de SK-gebouwen is er rekening mee gehouden dat, terwijlde gebouwen nu hoofdzakelijk in gebruik zijn als polikliniek, zelater kunnen worden afgestoten en kunnen worden gebruikt alskantoor of onderwijsgebouw. Voor de constructie van deSK-gebouwen is niet zozeer gekozen voor een bouwsysteemmaar voor een maatsysteem waarin verschillende IFD-syste-men als Bestcon of CD 20 konden worden toegepast. Voorzienwerd dat marktwerking een rol zou spelen in de uiteindelijkesysteemkeuze. Dit bleek zo te zijn: op het moment dat deaannemer bij het project werd betrokken, leek geen enkel IFD-systeem interessant genoeg om de hogere aanschafprijs daarvanterug te kunnen verdienen met een snellere bouw. Dit veran-derde in de loop van het voorbereidingsproces onder meerdoordat, voor het halen van de planning, snel bouwen tochbelangrijker werd en werden elementen uit het Bestcon-systeem gekozen. De constructie is uiteindelijk opgebouwd uitgeprefabriceerde voorgespannen massieve vloerplaten methierin opgenomen de registers voor betonkernactivering,vlakke betonnen gevelelementen en een ge?ntegreerde stalenligger op een tussenas.VolumeflexibiliteitHet ziekenhuisgebouw kan op twee manieren worden vergroot.Ten eerste is bij een aantal VE-gebouwen rekening gehoudenmet het feit dat er lagen bovenop kunnen worden gebouwd. Deconstructie is berekend op de extra verticale en horizontalebelastingen. Maar ook zijn bijvoorbeeld extra loze liftschachtenopgenomen. Ten tweede zijn de SK-gebouwen zo opgezet datze kunnen worden verlengd.in eerste instantie goed in het gebouw te passen. Voor deSK-gebouwen werd vanaf het begin ingezet op een IFD-bouw-systeem. Dit vanwege het feit dat de gebouwen zeer snel zoudenmoeten worden gebouwd als sluitsteen van het plan en omdater een ambitie was deze gebouwen volumeflexibiliteit mee tegeven.MaatwerkIn het HF-gebouw bevinden zich de afdelingen voor intensievezorg: operatiekamers, intensive care, hartbewaking, radiologieen nucleaire geneeskunde. Dit zijn zodanig specifieke functies,dat het moeilijk is het gebouw anders te ontwerpen dan gerichtop deze functies. Te denken valt aan bijvoorbeeld de operatie-kamers (OK's) die een erg grote ventilatiebehoefte hebben meteen dito installatieruimte direct boven de OK's. Kenmerkendvoor dit soort functies is ook dat de eisen hieraan regelmatigveranderen door ontwikkelingen in techniek en regelgeving.Het is van belang om vloeren hier in de toekomst zonder al teingrijpende maatregelen op aan te kunnen passen. Het gebouwis daarom opgezet als maatwerk en is vanwege de mogelijkhe-den van sparingen en dergelijke, uitgevoerd als een betonskeletmet dragende prefabbetonnen gevels, tussenkolommen enbreedplaatvloeren.Indelings- en aanpassingsflexibiliteitVoor de VE-gebouwen heeft de architect zich met het oog opde healing environment vanaf het begin ingezet voor eenklimaatconcept waarin betonkernactivering past. In het kadervan indelings- en aanpassingsflexibiliteit zijn de gebouwenontworpen met breedplaatvloeren met daarin de registers voorde betonkernactivering, vlakke betonnen gevelelementen eneen constructie op een tussenas die weliswaar bestaat uit schijf-vormige kolommen en balken, maar die bouwkundig kanworden gezien als een wand met gaten. Hier heeft de betoncon-structie een dubbelfunctie: hij draagt de vloeren en bovenbouwmaar vormt ook direct een bouwkundige wand, wat kosten-effici?nt is. Voornamelijk vanwege de bouwsnelheid heeft deaannemer uiteindelijk voorgesteld om in plaats van breedplaat-vloeren, klimaatvloeren toe te passen. Het verlies van boor-flexibiliteit werd hierbij door de opdrachtgever geaccepteerd.De toekomst zal leren hoe verstandig dit was.Betonkernactivering houdt in dat de onderzijde van de beton-vloer als zichtwerk wordt uitgevoerd. Dat vraagt een goedesamenwerking in de ontwerpfase met zowel de architect als deinstallateur, want alle voorzieningen moesten zo veel mogelijkin de vloer worden verwerkt. Foto 7 toont de betonnen tussen-wand met dubbelfunctie en de schone onderzijde van deverdiepingsvloeren, waaruit blijkt dat de samenwerking tot eengeslaagd resultaat heeft geleid.Artikel`Complex prefab beton'De prefab constructie is onder supervisie van Aronsohn doorBartels Ingenieurs voor Bouw en Infra als deelconstructeur vande aannemer uitgewerkt. Hierover is een artikel`Complex prefabbeton'in Cement 2012/8.8Maatschappelijk verantwoord ontwerp82013349 Constructief Revit-modeldigde stabiliteit van de tafelconstructie. De kruizen zijn geheeluitgekist en vervolgens volgestort met zelfverdichtend beton(foto 8).Tot slotHet nieuwe Meander Medisch Centrum kende een spannendontwerptraject vanwege de duurzame insteek, maar ook vanwegede keuze van architect en constructeur om voor het eerst inNederland zo een groot gebouw uit te werken in een gezamenlijkRevit-model (fig. 9). Het kende daarna een minstens zo spannenduitvoeringstraject, omdat de bouwcombinatie het gebouw in drieparallele bouwstromen in een bijzonder korte bouwtijd zonder alte veel problemen heeft gerealiseerd. Het gebouw is inmiddelsopgeleverd en bij verschijning van dit artikel vindt inhuizingplaats. Het gebouw oogst veel lof van toekomstige gebruikers enbezoekers. De ziekenhuisorganisatie heeft daardoor de positieveverwachting dat het gebouw inderdaad zal bijdragen aan hetbereiken van haar MVO-doelen. literatuur1 Knegt, Y., Nu zorg(en) voor morgen, Schetsen voor een routekaartnaar Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in de Zorgsector.Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie,september 2011.2 Kras, I., Sustainable Hospital Buildings. Afstudeerverslag MasteropleidingArchitecture, Urbanism & Building SciencesTU Delft, oktober 2011. proJectgegevensproject Meander Medisch Centrumopdrachtgever Meander Medisch Centrumarchitect Atelier PRO architecten, Den Haagadviseur constructies Aronsohn Constructies raadgevende ingenieurs bvuitvoering Meander Combinatie VOF: Heijmans Utiliteitsbouw, BurgersErgon installatietechniek en Ballast Nedam Bouw & OntwikkelingSpeciale Projectenbouwtijd medio 2010 ? medio 2013aanneemsom 181 miljoen (excl. btw en vaste inrichtingen enterreininrichting)Parkeren onder betonnen tafelOnder vrijwel het hele gebouw bevindt zich een parkeergarage.Het gebouw rust in feite op een betonnen tafelconstructie diebestaat uit kolommen, balken en breedplaatvloeren. De diktevan de breedplaatvloeren in de tafel is 250 mm, op enkele plaat-sen 300 of zelfs 370 mm in verband met hoge belastingen doorbijvoorbeeld MRI-apparaten. De breedplaten zijn momentvastverbonden aan de betonnen balken onder opgaande gebouw-constructies om de excentriciteiten uit de bovenbouw op tekunnen vangen. Vanwege de grote overspanningen in deparkeergarage hebben de balken afmetingen van 1,2 ? 1,3 m.Gelet op de zwaarte van de constructie was prefabricagehiervan geen optie en zijn de balken ter plaatse gestort.Op een aantal plaatsen zorgen betonnen kruizen voor de beno-De toekomst van betonnen IFD-systemenIFD-systemen in beton hebben in het verleden geen overweldi-gend succes gekend. Jaren geleden werd gesteld dat de I (Indus-trieel) en de F (Flexibel) wel interessant waren, maar de D(Demontabel) niet. Demonteren gaat toch nooit gebeuren, wasde gangbare gedachte. Ook heden ten dage is er weinig animovoor de toepassing van deze systemen. Dit heeft te maken metde bouwcrisis. Toch is het niet ondenkbaar dat juist demontabili-teit van bouwsystemen een belangrijk keuzeargument gaatworden. De opgang makende Cradle-to-Cradlefilosofie maaktdat moet worden nagedacht hoe bouwmaterialen na een eerstegebruik in een bouwproduct weer hoogwaardig kunnen wordenhergebruikt. Er zijn nog verdergaande gedachten zoals Turntoovan architect Thomas Rau, waarbij wordt uitgegaan van het prin-cipe dat je niet het product maar het gebruik ervan betaalt. Als jeklaar met de dienst bent, geef je grondstoffen terug aan de eige-naar daarvan. Slopen, tot puin vergruizen en weer als toeslagma-teriaal gebruiken is dan niet erg effici?nt. Er is meer milieuwinstte behalen met het hergebruiken van hele elementen. Hier ligtdus een nieuwe stimulans na te denken over de manier waarophele elementen later weer kunnen worden gedemonteerd. Zieook het artikel`Milieuwinst bij hergebruik kanaalplaten'inCement 2013/5.9