4 thema Nederland, sluizenland 1 Rijkswaterstaat werkt samen met markt aan uniek sluizenprogramma Nederland heeft wereldwijd een goede reputatie op het gebied van waterbouw. Bedreigingen vanaf zee en vanuit het achterland worden dankzij prachtige civiele kunstwerken het hoofd geboden. Het gaat daarbij ook om tal van grotere en minder grote sluiscomplexen. Ons land staat momenteel voor de opgave de capaciteit van een aantal van die complexen flink uit te breiden. Zes projecten zijn door Rijkswaterstaat binnen één gezamenlijk Programma Sluizen op de markt gebracht. Over dat programma sprak de redactie van Cement met Roy Stroeve en Rob Peschier 1). thema Nederland, sluizenland 1 2018 5 In totaal beheert Rijkswaterstaat in Nederland 84 sluizen. Veel van die sluizen drukken een belangrijke stempel op de capaci - teit van onze waterwegen. Nu is er een duidelijke groei waar - neembaar in het goederenvervoer over water. Dat heeft geleid tot enkele knelpunten in het waterwegennet. Samen met ontwikkelingen en bestuurlijke afspraken vanuit de regio heeft dit geleid tot de opgave zes belangrijke sluiscomplexen uit te breiden. Het gaat om Keersluis Limmel, Zeetoegang IJmond, Capaciteitsuitbreiding Sluis Eefde, Derde Kolk Beatrixsluis, Nieuwe Sluis Terneuzen en de Afsluitdijk. Zes projecten in korte tijd Voor Rijkswaterstaat is dit een enorme uitdaging. De vraag was hoe deze zes projecten in relatief korte tijd (een jaar of 10) kunnen worden vermarkt én gerealiseerd. Deze zes werken als afzonderlijk project op de markt zetten, zou onherroepelijk leiden tot capaciteitsproblemen bij Rijkswaterstaat en onbalans in de marktvraag. Om die reden is er in 2012-2013 besloten deze, toch min of meer vergelijkbare projecten, samen te voegen tot één programma Sluizen. Dit maakt een enorme efficiencyverbetering mogelijk. Er kan goed intensief worden samengewerkt en sommige mensen werken voor meerdere (soms wel drie) projecten. DBFM Een andere belangrijke reden om de projecten samen te voegen, is de wens zo veel mogelijk gebruik te maken van Design, Build, Finance en Maintain-contracten (DBFM). Uit specifieke rekenmodellen bleek dat deze contractvorm voor de projecten het meest geschikt is. Het past ook bij het overheids - beleid dat er sinds 2000 op is gericht projecten waar mogelijk via DBFM op de markt te zetten. Maar DBFM in de waterbouw is nieuw. Wel is er de nodige ervaring opgedaan met droge DBFM's, maar natte DBFM's zijn niet echt vergelijkbaar. Er komen extra functies kijken, zoals passeren scheepvaart, water - keren, watermanagement en combinaties met wegverkeer. Dankzij het sluizenprogramma is het mogelijk kennis over deze contractvorm te bundelen en met de afzonderlijke sluisprojecten te delen. Sterker nog, zonder de gezamenlijkheid zou het moge - lijk helemaal niet lukken. Het eerste project binnen het programma is Keersluis Limmel. De ervaring die met het contract voor dat project is opgedaan, is ingezet bij de andere projecten. Op die manier is een soort treintjesmodel opgezet van zes projecten die ongeveer om het halfjaar op de markt kwamen. Uiteindelijk kennen vijf van de zes projecten een DBFM-contract. Alleen de Nieuwe Sluis Terneuzen is via een D&C-contract gegund. Belangrijkste reden hiervoor is de samenwerking met onze zuiderburen. De Nederlandse systematiek op het gebied van contracteren en begeleiden is anders dan de Vlaamse. Als grootste financierder heeft Vlaanderen nadrukkelijk gekozen voor een D&C- contract. Vlaamse deskundigen, die veel ervaring hebben opgedaan bij de bouw van de Kieldrechtsluis bij Antwerpen, participeren daarbij succesvol in het opdrachtgeversteam. Samenwerking Samenwerking en kennis delen zijn dus de belangrijkste drijf - veren van het sluizenprogramma. Om dit mogelijk te maken, heeft Rijkswaterstaat een aantal werkwijzen geïntroduceerd. Zo is er een overlegstructuur tussen de projecten waarbij van alle projecten de managers van vijf IPM-disciplines (Integraal Projectmanagement Model) op gezette tijden samenkomen. Het gaat om de disciplines technisch management, contract- management, omgevingsmanagement, projectbeheersing en projectmanagement. De projectmanagers van alle zes de projecten ontmoeten elkaar bijvoorbeeld elke twee weken. Van alle disciplines is een van de managers aangewezen als primus inter pares, de zogenoemde PIP'er. Die heeft een coördinerende rol, geen hiërarchische. In de overleggen worden ervaringen gedeeld en knelpunten besproken. Het zijn intensieve besprekingen waar veel wordt geleerd. Zo hebben de overleggen tussen de contractmanagers er in belangrijke mate aan bijgedragen dat de eisen en de contracten bij de latere projecten in het programma duidelijker en scherper zijn geformuleerd. Dat heeft er weer toe geleid dat de markt de contracten steeds beter is gaan begrijpen. In het begin kwamen er nog de nodige vragen over de werking van het contract, maar bij de laatste projecten steeds minder. Markt De ontwikkeling van de contracten is een voorbeeld van de voordelen die het programma ook voor de markt heeft. Een ander voorbeeld zijn de marktlunches waarvoor in het begin - stadium geïnteresseerde marktpartijen werden uitgenodigd. Bij die bijeenkomsten werd uitgelegd wat de plannen waren en werd gevraagd hoe de markt tegen de projecten aankeek, of ze de vraag aankonden en wat zij ervoor nodig hadden. Zodra de projecten zijn gegund, blijft de uitwisseling van kennis tussen en richting de marktpartijen echter beperkt. Het kan niet zo zijn dat oplossingen die door de ene partij worden bedacht, door Rijkswaterstaat met een andere partij worden gedeeld. Sowieso worden er geen oplossingen opgelegd. Het 1 Bestaande Westsluis in sluizencomplex Terneuzen; er komt een nieuwe sluis naastfoto: Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat werkt samen met markt aan uniek sluizenprogramma 1) Roy Stroeve en Rob Peschier zijn beiden werkzaam bij Rijkswaterstaat. Stroeve is projectmanager Lekkanaal / Derde Kolk Beatrixsluis en Peschier is programma - manager van het nieuwbouw- en renovatieprogramma Sluizen. Nederland, sluizenland 1 2018 Nederland, sluizenland 1 2018 6 thema op deels onontgonnen terrein begeeft, maar het zou jammer zijn niet van elkaar te leren. Uitdagingen De projecten hebben elk hun uitdagingen. Zo is de zeesluis bij IJmuiden (foto 2) de grootste ter wereld die net als de Nieuwe Sluis Terneuzen gebouwd moet worden op een relatief zeer kleine locatie. Dat leidt tot een grote logistieke puzzel. Ook het feit dat de omgeving zo weinig mogelijk overlast moet hebben en het scheepvaartverkeer tijdens de bouw gewoon doorgang moet kunnen vinden, zorgt voor de nodige hoofdbrekens. Maar niet alleen aan de civiele kant moet soms het uiterste uit de kast worden gehaald. Ook op het gebied van de installaties zijn de opgaven complex. Het is wel het terrein waarin de ontwikkelin - gen het snelst gaan, veel sneller dan aan de civiele kant. Het gaat onder meer om industriële automatisering waarbij ook nog eens zaken als cybersecurity een rol spelen. belangrijkste instrument dat Rijkswaterstaat heeft om mee te sturen, zijn de contracten. Op basis van eerdere ervaringen zijn die hier en daar wel iets aangepast. De systematiek is dus standaard maar de oplossingen niet. Uitgangspunt is juist om de contracten daar waar het kan open te houden. Er zijn randvoorwaarden meegegeven, bijvoorbeeld ten aanzien van schutcapaciteit, beschikbaarheid, waterkeren of maximale hoogten. Er bestaat weliswaar een referentieontwerp voor elk project, maar dat diende in feite alleen voor het tracé - besluit en voor kostenramingen. In de praktijk blijkt dat de bouwers geregeld andere oplossingen kiezen. Die oplossingen zijn behalve van de lokale omstandigheden ook erg afhankelijk van de kennis en ervaring bij de bouwers. Rijkswaterstaat heeft wel als voornemen om, zodra het laatste project de Afsluitdijk is gegund, alle uitvoerende marktpartijen uit te nodigen. Doel is kennis te delen en te leren van elkaars fouten en successen. Rijkswaterstaat beseft dat ze zich daarmee Projecten Keersluis bij Limmel De keerschutsluis bij Limmel maakt deel uit van de Maasroute. Deze vaar - route tussen Weurt en Maastricht moet veiliger worden voor de grotere scheepvaart. Omdat grotere binnen - vaartschepen (klasse Vb-schepen) niet door de circa tachtig jaar oude sluis passen, vervangt Rijkswaterstaat de oude sluis door een nieuwe en bredere keersluis. Er komt één brede doorvaart in plaats van de huidige twee gescheiden vaarstroken. Keersluis Limmel is aangenomen door Keersluis Limmel Company die bestaat uit Besix Group, Agidens Infra Automation en Rebel Group. Het project is gereed in 2018. Zeetoegang IJmond Na bijna honderd jaar is de Noor - dersluis in IJmuiden aan vervanging toe. Een nieuwe, grotere zeesluis moet de bereikbaarheid van de haven van Amsterdam verbeteren en de econo - mie in de regio stimuleren door getijonafhankelijk ruimte te bieden aan de steeds groter wordende zeeschepen. De nieuwe zeesluis wordt 70 m breed, 500 m lang en 18 m diep en is daarmee de grootste van de wereld. De Noordersluis is aangenomen door het consortium OpenIJ, bestaande uit BAM- PGGM, VolkerWessels en DIF. Het project is gereed in het najaar van 2019. Sluis Eefde Rijkswaterstaat werkt aan een betere bereikbaarheid van de Twentekanalen waarvan de hoofdtak loopt vanaf Eefde in oostelijke richting naar Enschede. Onderdeel daarvan is de uitbreiding van de sluis bij Eefde met een tweede sluiskolk. Hierdoor kunnen meer schepen de sluis passeren en krijgt de regio een economische impuls. Sluis Eefde is aangenomen door L2T EPC, een samenwerking tussen TBI- ondernemingen Mobilis en Croonwolter&dros. Het project is gereed in 2020. Zie voor meer informatie het artikel 'Tweede kolk voor sluis Eefde', elders in dit nummer. Beatrixsluis Nederlands grootste monumentale binnenvaartsluis, de Prinses Beatrixsluis, wordt na 77 jaar uitgebreid (foto 3). Vanwege de toename van grote schepen die de sluis passeren, wordt een derde kolk aangelegd en wordt het Lekkanaal ter hoogte van Nieuwegein verbreed. 2 7 cultuur. Mensen zijn bereid fouten toe te geven, juist om ervan te leren. Daar heb je veel meer aan dan jezelf op de borst te kloppen om hoe goed het is gegaan. Wel wordt verwacht dat die fouten niet een tweede keer worden gemaakt. Rijkswaterstaat is nu ook aan het nadenken over hoe deze erva - ringen kunnen worden gebruikt in het overige deel van de uitvoering. En voor toekomstige opgaven zoals renovatie van sluizen. Want ook dat komt op ons af. Een van de uitkomsten is meer toe te gaan naar een objectgeoriënteerde organisatie die portfolio's kent als bijvoorbeeld Sluizen, Bruggen en Tunnels. Trots Mede dankzij het sluizenprogramma is het voor de waterbouw - wereld een bijzonder decennium. Er worden fantastische projecten gerealiseerd, waar we ook voor de toekomst veel uit kunnen leren. Daar mogen we best bij stilstaan. Jacques Linssen Juist op het gebied van installaties en bediening zit een van de belangrijke ontwikkelingen voor de nabije toekomst. Rijks - waterstaat denkt aan het realiseren van goed uitontwikkelde bouwstenen die in verschillende projecten kunnen worden ingezet. Bij beweegbare bruggen en tunnels zijn daarmee al belangrijke stappen gezet. De volgende stap is om deze syste - matiek ook te ontwikkelen voor sluizen. Cultuur Rijkswaterstaat plukt bijna dagelijks de vruchten van het bundelen van de projecten. Er is een heel bijzondere werkcul - tuur ontstaan die ook binnen andere disciplines van Rijkswa - terstaat wordt herkend. Het programma heeft de naam opge - bouwd van een enthousiaste club mensen die kennis willen delen, in elkaar willen investeren en wat voor elkaar over hebben. Het belang van het programma staat boven het belang van de afzonderlijke projecten. Er is bovendien een heel open De Beatrixsluis is aangenomen door het consortium Sas van Vreeswijk, bestaande uit Besix Group, Rebel- Valley, TDP, Heijmans en Jan de Nul. Het project is gereed in 2019. Nieuwe Sluis Terneuzen De Nieuwe Sluis gaat zorgen voor een betere toegang en vlottere doorstro - ming van het toenemende scheep - vaartverkeer, voor zowel binnenvaart- als zeeschepen, vanaf de Westerschelde naar het Kanaal van Gent naar Terneu - zen en verder. De Nieuwe Sluis wordt net zo groot als de sluizen in het Pana - makanaal, namelijk 427 m lang, 55 m breed en 16,44 m diep. De sluis wordt gerealiseerd binnen het bestaande sluiscomplex in Terneuzen (foto 1). De Nieuwe Sluis Terneuzen is aange - nomen door combinatie Sassevaart, bestaande uit BAM (BAM Infra en BAM Contractors), DEME en Algemene Aannemingen Van Laere. Het project is gereed in 2022. Afsluitdijk Bij de tweede landelijke toetsing van de primaire waterkeringen (2006) is gebleken dat de Afsluitdijk niet meer voldoet aan de wettelijke eisen voor waterveiligheid. Daarnaast is vergro - ting van de waterafvoercapaciteit nodig omdat het steeds vaker en in sterkere mate onmogelijk wordt het peil van het IJsselmeer voldoende te beheersen. Dit als gevolg van de stijgende zeespiegel en hogere piek- afvoeren. Daarom vergroten we de waterveiligheid door de Afsluitdijk en de sluizen sterker te maken. De Afsluitdijk is nog niet gegund. Het project is gereed in 2022. Zie voor meer informatie het artikel 'Sluitsluizen Afsluitdijk geïnspecteerd' elders in dit nummer. En verder Verder zijn opvallende actuele sluisprojecten de twee nieuwe sluizencomplexen in het Reevediep (dit project participeert binnenkort in het Sluizenprogramma) en de Meppelerdiepsluis. Aan deze en een aantal sluizen uit het Sluizenprogramma wordt in dit nummer van Cement aandacht besteed. Het is helaas niet gelukt artikelen over Zeetoegang IJmond, Derde Kolk Beatrixsluis en de Nieuwe Sluis Terneuzen te publiceren. Die komen op een later moment aan bod. 3 2 Tijdens de bouw van de nieuwe Zeesluis bij IJmuiden blijft de winkel gewoon open: op de achtergrond passeert het scheepvaartverkeer door de naastgelegen Noordersluisfoto: Rijkswaterstaat / Gerrit Serné 3 Met de bouw van een derde kolk (doorgang) kunnen er straks meer en grotere schepen gebruik - maken van de Beatrixsluisfoto: LievenseCSO Groep Nederland, sluizenland 1 2018 thema Nederland, sluizenland 1 2018 8 Wat een sluis is, is bij iedereen wel bekend. Maar wat voor soorten sluizen heb je en uit welke onderdelen bestaat een sluis? Een (niet uitputtend) overzicht van enkele belangrijke begrippen. Wat is een sluis? Schutsluis (fig. 4) Sluis die het mogelijk maakt schepen van het ene naar het andere waterpeil te brengen (schutten). Schutsluis bestaat uit voorhaven, fuik, benedenhoofd, bovenhoofd en kolk. Spuisluis Sluis bedoeld om overtollig binnenwater te spuien. Niet bedoeld om scheepvaart te laten passeren. Keersluis Sluis om (hoog)water te kunnen keren. Als het waterpeil normaal is, is de sluis open. In gesloten toestand niet bedoeld om schepen te laten passeren. (Schut)kolk Ruimte tussen de beide sluishoofden (beneden- en bovenhoofd) van een schutsluis. Groene kolk Kolk met een natuurlijk talud in plaats van kolkwanden. Sluishoofd Onderdeel van de sluis waarin zich de deuren bevinden. Zorgt voor krachtsoverdracht van de deuren naar de ondergrond en voor de aansluiting van deuren. Bovenhoofd Sluishoofd gelegen aan de zijde met het hoogste waterpeil (bovenstrooms). Benedenhoofd Sluishoofd gelegen aan de zijde met het laagste waterpeil (benedenstrooms). Buitenhoofd Sluishoofd gelegen aan buitenwater. Binnenhoofd Sluishoofd gelegen aan binnenwater. Voorhaven Vaargedeelte dat ligt tussen de aansluitende vaarweg en het sluiscomplex. Fuik Overgangsgebied tussen voorhaven en kolk, bedoeld om schepen de sluis te laten invaren. Remming- of geleidewerk Constructie waarmee schepen worden afgeremd als ze een sluis naderen of dreigen aan te varen. Biedt schepen ook gelegenheid te wachten voor een gesloten sluis. Aanvaarbeveiliging Beveiliging die ervoor zorgt dat een schip niet doorschiet in de kolk. Fenderconstructie Constructie om de kinetische energie van een aanvarend schip op te vangen. Puntdeuren (fig. 6) Vlakke deuren die in gesloten stand tegen elkaar steunen en dan een stompe hoek vormen. De deuren draaien om een verticale as. In geopende stand bevinden de deuren zich in ondiepe deurkassen in de beide sluiswanden. In principe bedoeld voor een éénzijdige kering. Enkele draaideur (fig. 7) Vlakke deur die in gesloten stand de doorvaart loodrecht afsluit. Draaien om een verticale as. In geopende stand verdwijnt de deur in een ondiepe, lange deurkas. Mogelijkheid tot tweezijdig keren. Hefdeur (fig. 8) Deur die verticaal uit het water wordt getild. Geen draaipunten of andere bewegende delen onder water. Enige deur waar de hoogte van de vaartuigen die kunnen passeren beperkt is. Kan tweezijdig keren. Roldeur (fig. 9) Deur dwars ten opzichte van de lengteas van de sluis, die naar zijkant rollend wordt geopend in een, in de sluiswand aangebrachte, deurkas. Kan tweezijdig keren. Waaierdeur (fig. 10) Puntdeuren uitgerust met een extra blad dat onder een hoek met de puntdeur staat. De deuren staan aan beide zijden van de sluis opge - steld. In kwartcirkelvormige deurkassen draait het blad. Kunnen naar beide zijden het water keren. Segmentdeur (fig. 11) Deur met in het verticale vlak gezien een cirkelsegment als doorsnede, die draait om een horizontale as. De deur kan omhoog en omlaag draaien. In verticale stand is de sluis gesloten. De segmentdeur kan tweezijdig keren. Sectordeur (fig. 12) Deur met in het horizontale vlak gezien een cirkelsegment als doorsnede, die draait om een verticale. De sectordeur kan tweezijdig keren. Taats (fig. 5) Stalen pen die onderaan een as van een puntdeur draait. Taatslager Lager die is ontworpen om axiale krachten uit een taats op te nemen. Taatskom Deel van een taatslager, waarin de taats draait. Halspen Pen aan bovenzijde van puntdeur of draaideur, als onderdeel van bovendraaipunt. Halsbeugel Beugel waarin halspen draait, verankerd in sluiswand. Bewegingswerk Deel dat zorgdraagt voor het bewegen van de sluisdeuren of schuiven (voor het nivelleren van water). Hydraulisch of elektromechanisch. Haalkom Voorziening in een sluiswand waaraan een schip kan worden vastgemaakt. Bolder / meerpaal Voorziening waar een schip, door middel van een tros of landvast, aan kan worden vastgelegd. Bolder op de wal, meerpaal in het water. Nederland, sluizenland 1 2018 9 halspen taats voorhaven sluiskolk sluishoofd fuik 4 Schutsluis5 Sluisdeur met halspen en taats6 Puntdeuren7 Draaideur8 Hefdeur 9 Roldeur10 Waaierdeur 11 Segmentdeur, kan naar boven en naar beneden worden geopend 12 Sectordeur 4 5 6 7 8 9 10 11 12