A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wen cement 2006 8volledig ondergrondse ruimte keldermet aarde bedekte ruimte verzonken ruimteir. Willemien van Duijn en ir. Lieuwe Vos, buro3archi-tecten AmsterdamToenemend ruimtegebrek en zorg voor het landschaphebben de belangstelling in Nederland voor ondergrondsbouwen enorm doen toenemen. Maar wat nu een hotitem is, is al zo oud als de mensheid zelf. buro3architec-ten heeft aan de hand van het boek `Verborgen Ruimte,de ontdekking van ondergrondse architectuur' de gelijk-namige tentoonstelling ontwikkeld. Vier jaar lang is er inopdracht van het Centrum Ondergronds Bouwen, onder-zoek verricht naar ondergrondse architectuur. Het resul-taathiervanisbeschreveninhetboek`VerborgenRuimte',dat zowel in het Nederlands als Engels is uitgegeven.In de tentoonstelling worden de verschillende aspectenvan ondergronds bouwen behandeld, zoals daglicht, uit-zicht, ori?ntatie, vormkracht en bescheidenheid, maarook `harde informatie' over constructieve, bouwfysischeen geologische aspecten komt aan de orde.We onderscheiden vier verschillende typen in ondergronds bouwen: volledig ondergrondse ruimten,kelders, verzonken ruimten en met aarde bedekteruimten (fig. 1).Volledig ondergrondse ruimten staan niet of nauwelijks direct in contact met de buitenwereld.Meestal is de entree het enige deel dat boven degrond komt, tenzij de volledig ondergrondse ruimteeen kelder is en de ontsluiting voor personen engoederen via een ander bovengronds gebouw plaatsvindt. Natuurlijk licht en uitzicht zijn afwezig, wateen lang verblijf onder de grond niet aantrekkelijkmaakt. Toch is een volledig ondergrondse ruimtegoed vergelijkbaar met een bovengrondse daglichtloze ruimte zoals een winkelcentrum of bouwmarktzoals IKEA of GAMMA.Verzonken ruimten bevinden zich dicht onder hetmaaiveld. Om daglicht toe te laten wordt het maaiveld geperforeerd met patio's, atria en dakkoepels.Daarmee wordt niet alleen in de behoefte aannatuurlijk licht voorzien, ook wordt een beperktemate van uitzicht geboden.Strikt genomen liggen met aarde bedekte ruimtenniet onder de grond. Het bouwwerk staat juist ?p degrond en het maaiveld wordt eroverheen gelegd. InNederland, met zijn slappe natte bodem, zijn dergelijke maaiveldmanipulaties erg populair. Het is eenondergronds type dat niet de technische, kostbareVERBORGENRUIMTE1 |De vier typen in onder-gronds bouwenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nd ergrond s bou wencement 2006 8 nadelen van ondergronds bouwen heeft, maar welde ruimtelijke voordelen. Waarbij we moeten onthouden dat Nederland niet vol is, maar volbestemd.V e r d i c h t e n e n v e r d u n n e nAls onderdeel van het masterplan Zuidas, heeftburo3architecten het ontwerp gemaakt voor hetBeatrixpark dat over de A10 getrokken wordt, waardoor een hellende groene verbinding tussen Zuiden Buitenveldert ontstaat (fig. 2). In het park is eenomvangrijk sport, zorg en parkeerprogrammaopgenomen. Het parkontwerp plaatst vier nieuwevoetbalvelden (AFC) op een aantal oplopende terrassen waaronder ruimte ontstaat voor een groot,met aarde bedekt gebouw. Onder de voetbalveldenzijn de openbare parkeergarages, een kinderdagverblijf, een sportmedisch centrum en diverse sportvoorzieningen opgenomen (fig. 3). Grote vides enlichtkappen brengen daglicht en uitzicht in dereeks van steeds dieper gelegen publieksruimten,die met hellingbanen verbonden zijn. Er ontstaateen groene functionele en recreatieve verbindingtussen Amsterdam Zuid en Buitenveldert, opdezelfde footprint waar nu slechts auto en treinverkeer een plaats vinden.R u i m t e d o o r u i t h o l l e nEen van de oudste voorbeelden van ondergrondsearchitectuur zijn de Yao Dongs in China. Een YaoDong is een soort verzonken patio waar mensen alsinds 5000 voor Christus wonen (fig. 4). Op dit2 |Beatrixpark nabij deAmsterdamse Zuidas3 |Onder de voetbalveldenbevinden zich allerleifuncties4 |Yao Dong; beschuttingdoor iets weg te nemenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wen cement 2006 8moment leven er nog steeds zo'n 40 miljoen Chinezen onder de grond. De patio is een rechthoekig gatin de grond van circa 8 bij 10 m2en 6 ? 7 m diep.Een boom op de verzonken binnenplaats zorgt `szomers voor schaduw.De kwaliteit van de grond bepaalt hoe groot depatio's kunnen worden. Hele dorpen worden zo ineen soort dambordpatroon uitgegraven. De gronddie vrijkomt door de gaten te graven wordt gebruiktvoor gebouwen op het maaiveld. Tijdens het regime5 |Souterrain: overdaad aantl-verlichting suggereert(dag)licht6 |Wand fungeert als`vaste' kastA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nd ergrond s bou wencement 2006 8 van Mao werd deze manier van wonen op het platteland sterk gepromoot, aangezien het binnen delandbouwpolitiek paste: van de schaarse vruchtbaregrond moest zo weinig mogelijk productief oppervlak verloren gaan.Het extreme klimaat en de schaarste aan bouwmaterialen verklaren het succes van de Yao Dong. Erwordt een beschutte ruimte gemaakt door iets wegte halen.T e n t e n g r o tDe kennis dat de ondergrond bescherming biedt, isal zo oud als de mensheid zelf. In het interviewvoor het boek `Verborgen Ruimte' noemt de Engelsearchitect Sir Norman Foster, de grot en de tent detwee archetypes in de architectuur. Hij stelt dat allelatere bouwvormen hierop te herleiden zijn.De architectuur van de aarde is onbeschrijfelijk.Vulkanen, grotten en kloven tonen een vormenrijkdom waarin de kracht van water, wind, bodem, hitteen ijs voelbaar is.Bergen en grotten hebben vanwege deze voelbarekrachten vaak een speciale betekenis als heiligeplaats. Op hooggelegen plaatsen kom je los van hetaardse om contact te maken met het hemelse. Opde plaatsen dieper in de aarde raak je juist verbonden met de oorsprong van het leven op aarde, metmoederaarde zelf.De combinatie van geborgenheid en mentale afzondering heeft buro3gebruikt voor het ontwerp vaneen kelder in Amsterdam. In het souterrain kan devrouw des huizes zich terugtrekken van de dagelijkse hectiek. Wat eerst een eenvoudige kelder was,die uitsluitend gebruikt werd als opslagruimte enfietsenkelder, is veranderd in een hoogwaardigeverblijfsruimte. De ruimtelijkheid in dit ontwerp zitniet zozeer in de hoogte ? het souterrain is slechts2,10 m hoog ? maar in het zorgvuldig toepassenvan licht en kleur. De wand van glazen bouwstenenvormt een afscheiding met de fietsenkelder. Eenoverdaad aan tlverlichting achter de wand suggereert licht afkomstig van een heldere verre bron(foto 5). De andere kopse wand is een uitgeholdedieporanje nissenmuur, die plaats biedt aan kunstobjecten, audiovisuele apparatuur en een computerwerkplek (foto 6).A n g s t e n a t t r a c t i eHet tegenovergestelde van rust en geborgenheid ishet gevoel van angst. Deze negatieve associatie isvaak gelinkt aan ondergrondse ruimtes.Waar komen deze gevoelens van angst vandaan? Zijkunnen gebaseerd zijn op vroegere ervaringen, zekunnen cultureel vastgelegd zijn of zijn zelfs terug tevoeren naar het onderbewustzijn. Maar tegelijkertijdis de fearfactor van het ondergrondse juist ook deattractieve factor. Dit wetende, maken filmmakers,auteurs en vormgevers vaak gebruik van de ondergrondse wereld als settings voor spannende sc?nes.Het verblijf ondergronds wordt zo mogelijk nograadselachtiger wanneer zich daar ook water bevindt.Een bekend voorbeeld van de onderwereld komt uitde Griekse mythologie; de plek heet Hades en wordtbereikt door de rivier de Styx over te steken. Charonzet de doden de rivier over naar de wereld van horror,monsters, demonen en dolende zielen.O n d e r g r o n d s z i e nDe tentoonstelling `Verborgen Ruimte, de ontdekkingvan ondergrondse architectuur' reist door Nederlanden is tot 7 februari 2007 te zien in het muZEEum teVlissingen.buro3 architecten gaat haar kantoor ondergronds uit-breiden. De bouwactiviteiten kunnen worden gevolgdop www.buro3.nl.7 |Zwembad te Helsinki: dewanden suggereren eenbewolkte luchtfoto: Jussi TiainenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wen cement 2006 8Deze mythe weerhield de Finnen er niet van omeen volledig ondergronds zwembad te maken. Zecombineerden dit met een minder recreatievefunctie. In de Finse wet ligt namelijk vast dat deplaatselijke overheid, voorzieningen dient te treffenvoor een nucleaire aanval of ramp. Omdat er indeze ruimten geen directe verbinding met licht enlucht mag zijn ligt het voor de hand schuilplaatsenondergronds te realiseren.In een buitenwijk van Helsinki waren een zwembaden een schuilkelder nodig. Zo kwam het dat de tweeprojecten werden gecombineerd, wat de hoge bouwkosten die samengaan met het uithakken van derotsheuvel rechtvaardigde.De wanden zijn zo bewerkt dat ze een bewolktelucht imiteren (foto 7). Het constant wisselendelichtspel, door de reflectie van het water doet deruimte gevoelsmatig hoger lijken dan in werkelijkheid het geval is.O n z i c h t b a a rBij volledig ondergrondse ruimten zoals het Finsezwembad is de entree het enige gedeelte van hetondergrondse gebouw dat zichtbaar is en communiceert met de bovengrond. Bij een ondergrondsgebouw kun je van buiten niet zien wat voor soortruimte zich ondergronds begeeft. Ook de schaal isniet duidelijk. Bij een mierenhoop toont de hoeveelheid zand bovengronds de hoeveelheid ruimte dieondergronds is vrijgemaakt. De entree geeft in datgeval iets prijs van de schaal ondergronds. Zo zoude entree altijd iets prijs moeten geven van deondergrondse ruimte, bijvoorbeeld door middelvan de schaal of het lichtgebruik van de entree, ditom de bezoeker voor te bereiden op zijn verblijfondergronds.Omgekeerd kan licht worden ingezet om ondergronds de uitgang naar het maaiveld te vinden. Eengoed middel om mensen door een ruimte te leidenzonder bewegwijzering is door gebruik te makenvan licht, aangezien mensen automatisch naar hetlicht toe lopen om de uitgang te vinden.V r i j h e i dDe vrijheid van een plattegrond is het grote voordeel van ondergronds bouwen.Een voorbeeld is het ontwerp voor het Guggenheimmuseum in Salzburg door Hans Hollein. Eenmuseum zonder buitenkant maar met een ongekende sculpturale binnenkant, die geheel uit deM?nchberg zal worden gehakt (fig. 8). De plattegrond van het museum is als een octopus, die zichvrij in alle richtingen beweegt en zijn armen op demeest aantrekkelijke punten in de omgeving laataantakken (fig. 9).Dat is de vrijheid die de architect krijgt bij ondergronds bouwen. De architect hoeft namelijk niet nate denken over de grillige gevels die het resultaatzouden zijn van deze vrije vormen.Bij het ontwerpen van ondergrondse ruimten moetmen zich bewust zijn van de gevaren, maar tegelijkertijd ook van de grote mogelijkheden die ondergronds bouwen biedt. Schaal, licht en actie zijn debelangrijkste (architectonische) elementen vanondergrondse bouwen. Het lijkt erop dat alleenondergrondse gebouwen die veel mensen aantrekken sociaal veilig kunnen zijn, zoals een zwembaden een museum. Richtingloosheid, wat resulteertin amorfe architectuur is de grootste bedreigingvan ondergrondse ruimten. Tegelijkertijd vormtvrijheid van richting, wat een subtiel verschil is,juist de grootste uitdaging. n9 |Plattegrond van hetmuseum is als eenoctopus8 |Ontwerp voor onder-gronds Guggenheim-museum in Salzburg