C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU til iteitsbou w68 cement 2008 6Om storingen in het telefoonver-keer te voorkomen moest hetcomplex verrijzen op een onbe-woond, afgelegen terrein. Geko-zen werd voor het oostelijk deelvan het Kootwijkerzand. EigenaarStaatsbosbeheer wilde dat terreinwel aan Waterstaat afstaan, opvoorwaarde dat onder meer eenspoorlijn vanaf halte Kootwijk inde lijn Amersfoort-Apeldoorn zouworden aangelegd naar het zend-station.Rijksbouwmeester HenricusTeeuwisse had de leiding over hetbouwkundige werk. Teeuwissewas hoofd van het Eerste Districtvan de dienst Landsgebouwen, diein 1924 met andere bouwdienstenwerd samengevoegd tot de Rijks-gebouwendienst. Zijn medewer-Radio Kootwijk:cultuurmonument metinternationale dimensieVoor de communicatie met haar koloni?n maakte Nederland lange tijdgebruik van buitenlandse telegrafiekabels. De Eerste Wereldoorlog beweesechter dat we daarop in tijden van nood niet konden vertrouwen. Een eigenzendstation was noodzakelijk en dat verrees op de Veluwe, in de buurt van hetdorp Kootwijk. Op advies van Telefunken, het Duitse bedrijf dat het radiosta-tion ging inrichten, werd het gebouwencomplex volledig opgetrokken uitgewapend beton. Belangrijkste reden: de gunstige eigenschappen van ditmateriaal in relatie tot brand.C o n s t r u c t i e fp e r s p e c t i e fHet 60-jarig jubileum vanCement wordt gevierd in dit voor-malig zendstation van RadioKootwijk. Op 17 december is ereen symposium met diverse inte-ressante lezingen en een feestelijkprogramma. Voor de liefhebbers iser vooraf ook een rondleiding.Meer informatie op pagina 80 indeze uitgave.1 |Het grijswitte betonsteekt als een technischeiland scherp af bij hetruige Veluwse landschapCementCement60 JaarC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2008 6 69kers, architect Jules Luthmann enconstructeur Jan Emmen, werktenhet project verder uit. Luthmannwerkte bij het ontwerpen nauwsamen met Hendrik van den Eijn-de, als beeldhouwer in dienst bijLandsgebouwen.G e w a p e n d b e t o nDe Duitse firma Telefunkenmocht de apparatuur leveren. Ditbedrijf voltooide in 1918 in Nau-en, 20 km noordwestelijk vanBerlijn, het Gro?funkstation, opdat moment het grootste complexin Europa in zijn soort. Teeuwisseen Luthmann lieten zich in Ber-lijn door Telefunken informerenover de bouwtechnische en archi-tectonische aspecten van het ont-werpen van een zendstation. Hetbelangrijkste advies dat zij mee-kregen, was dat zij de combinatievan hout en spijkers moestenvermijden. Het eerste zendge-bouwtje in Nauen was namelijkbinnen een half uur zenden vol-ledig afgebrand. Door elektrischeinductie waren de spijkers gaangloeien, waarna het gebouw aanalle zijden tegelijk vlam vatte.Na deze spectaculaire mislukkinghad men stenen gebouwen incombinatie met stalen balken enhoutwerk zonder spijkers toege-past. Ook de stalen balken wer-den echter heet en slokten op diemanier veel energie op. Dit gingten koste van het signaal dat dezender afgaf. Daarom kregenTeeuwisse en Luthmann hetadvies in gewapend beton te bou-wen. Beton was het nieuwebouwmateriaal dat brandveiligeconstructies in bijna alle vormentoestond. Andere voordelenwaren de geringe onderhouds-kosten, een snellere uitvoeringdan bij ijzerconstructies (veeldetailleerwerk), een gunstigeprijs-kwaliteitverhouding en eengoede bestandheid tegen deinvloed van wisselstromen methoge frequentie.M o n u m e n t a a lDaarna vertrokken ze naar Nau-en, waar in een weids, zompiggrasland een van verre zichtbaar,kolossaal monumentaal bakste-nen zendgebouw stond. Hetgebouw was ontworpen doorHermann Muthesius, die daar-voor een nieuw type gebouwontwikkelde: het radiostation.Niet alleen moest daarin hetingenieurmatig karakter tot uit-drukking komen, maar een der-gelijk belangrijk pand moest ookindrukwekkend, monumentaalzijn. De vorm moest zoveelmogelijk worden bepaald door detechnische eisen, die door dearchitect zouden moeten wordengeordend tot een logisch geheel.De belangrijkste vormbepalende2 |Interieur machinehalC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU til iteitsbou w70 cement 2008 6elementen waren de brede over-spanningen van de hallen, dieom licht hellende of vlakkedaken vroegen, en de stompetoren voor de antenneaansluitin-gen. Beide gaven aanleiding toteen compositie van rechthoekige,doosvormige volumes. Debelangrijke maatschappelijkefunctie van het zendstationkwam tot uiting in de kathedraal-achtige hoofdvorm. De platte-grond was kruisvormig en detoren stond ? net als bij eenkathedraal - boven de kruising.Bij zijn ontwerp voor Kootwijkhield Luthmann zich wat betreftde indeling van het hoofdgebouwzoveel mogelijk aan het voor-beeld van Nauen. Bij binnen-komst is er een brede hal metlaag plafond, die qua proportiesop Nauen is gebaseerd. Evenalsin Nauen wordt de hal geflan-keerd door trappenhuizen op dehoeken van het gebouw. Verderhebben beide een souterrain metallerlei ruimten voor technischevoorzieningen en opslag. Eenander element dat aan Nauen isontleend, is de galerij boven inde machinehal. In Kootwijk isdeze in beton uitgevoerd, zodathiermee tegelijkertijd een ver-plaatsbare hijskraan wordt onder-steund.Bij de plaatsing van de toren konLuthmann het Duitse voorbeeldniet volgen. Kootwijk was kleinerdan Nauen en had geen dwars-schip. Een toren op de kruising,zo dicht mogelijk bij de mastachter het gebouw, was dan ookniet te realiseren. De enige ande-re logische plaats was ? uitgaandvan de kathedraalvorm ? aan devoorzijde.Luthmann gebruikte gewapendbeton voor alle onderdelen, van dehuisjes en de muren tot de vijver-randen. Door deze consequentetoepassing bracht hij een sterkeeenheid in zijn ontwerp. Het grijs-witte beton stak als een technischeiland scherp af bij het ruigeVeluwse landschap.Om het geheimzinnige van denieuwe radiotechniek uit te druk-ken, had hij zich ook laten inspi-reren door de oude Egyptischebouwkunst. Behalve een kathe-draal van beton is zijn gebouween sprekende sfinx in het Koot-wijkse Zand.D r a a g c o n s t r u c t i eConstructeur Emmen verdeeldehet hoofdgebouw (gebouw A)constructief in drie delen: detoren, de machinehal en de ach-tergevel met belendingen. Omkrimp- en temperatuurspannin-gen te beperken, bracht hij lood-recht op de lengteas van hetgebouw drie dilatatievoegen aan,zodat het gehele bouwwerk uitvier op zichzelf stabiele delenbestond; de machinehal werdhierbij in twee gedeeld.MachinehalOm het dak van de machinehalte dragen, ontwierp Emmenzeven spanten. De algemenevorm doet denken aan een grootportaal, waarvan de stijlen tot inde fundering zijn doorgetrokken.Telefunken stelde drie belang-rijke eisen aan de constructie:1. Het dak mocht in verband metde uitwerking op de antenneniet hoger reiken dan 14,50 m+peil.2. De binnenvorm van de spantenmoest zodanig zijn dat een15-tons loopkraan met 20 moverspanning ongehinderd konfunctioneren.3. De wapening in de top van despanten moest zoveel mogelijkworden beperkt in verband met3 |Detail van de voorgevelC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2008 6 71de nabijheid van de antenne; deinductiestromen die als gevolgdaarvan zouden worden opge-wekt, zouden veel energieverliesveroorzaken.Constructief loste Emmen dit opdoor de doorsnede van het spantnaar boven en het midden toesterk te reduceren. De beide stij-len van elk spant zijn door demoerbalken van de vloer van demachinehal met elkaar verbon-den. Deze balken doen dus tevensdienst als trekbalk voor de span-ten. Verder zijn de stijlen in defundering nog gekoppeld dooreen drukbalk. De spanten zijnverder met elkaar verbonden doorde kraanbalken op 5 m +peil ende verticale delen van de dakcon-structie. Het dak is trapvormiguitgevoerd, onder meer om despanten in hun zwakste doorsne-de te ontzien.Voor de constructie van de machi-nehalvloer ontwierp Emmenkolommen die tot in de funderingdoorlopen en die vervolgens demoerbalken dragen die in het vlakvan het spant lopen; loodrechtdaarop zijn kinderbalkengeplaatst. Om ruimte te makenvoor de zelfstandige funderingvan enkele zware generatoren, ligt??n moerbalk verschoven tenopzichte van het spant.In het beton voor de spanten is600 kg cement per m3verwerkt.Deze samenstelling maakte hetonder meer mogelijk het beton infasen te storten; in verband metde zeer grote afschuifkrachtenwas een goede aanhechting vanhet beton op de vele stortnadennamelijk van groot belang. Boven-dien had dit hoge cementgehalteeen gunstige invloed op de ver-werkbaarheid, een belangrijk aan-dachtspunt gezien de plaatselijkhoge wapeningsconcentraties.TorenOok de torenconstructie is sterkbe?nvloed door de elektrotechniek.In de toren was namelijk de lei-ding naar de antenne voorzien,waardoorheen zeer sterke wissel-stromen met hoge frequentie zou-den worden gevoerd. Om energie-verlies te voorkomen, moest ookhier de hoeveelheid ijzer wordenbeperkt. Als gevolg daarvan zijn debetonafmetingen fors uitgevallen.Teneinde onder de grond zoveelmogelijk ruimte voor het aardnetvrij te laten, plaatste Emmen detoren op vier poten met verbredevoeten. Tot 13 m +peil meet deschacht 10 x 10 m2; daarbovenverjongt de schacht naar 6 x 6 m2.De horizontale overgang van grotenaar kleine schacht, doet dienstals omloop buiten de toren. Op 25m +peil wordt de kleine schachtafgedekt door een gebogen dak.Het oorspronkelijke plan was detoren als ??n stijf geheel te ont-werpen. Telefunken vreesde ech-ter dat de hierdoor rondlopendewapening een sterk wisselendmagnetisch circuit (kringloop) zouveroorzaken, met uiteindelijkweer energieverlies tot gevolg. Detoren is daarom opgesplitst inverschillende constructieve ele-menten, die met elkaar de torenstabiliteit verlenen.Bovenaan vormen de twee lood-recht op elkaar staande bogen eenstijf geheel. De bogen rusten terhoogte van de omloop op de vierkolommen. Aan deze boogcon-structie zijn de gehele kleinetorenschacht, de torenomloop ende galerijen op 18 m en 13 m+peil opgehangen door middelvan verticale wapening in de wan-den van de kleine schacht. Om hetspatten van de bogen te voorko-men, is aan de buitenzijde van de4 |Constructieve opzetmachinehal5 |Interieur ontvangsthalC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU til iteitsbou w72 cement 2008 6toren rondlopende wapening aan-gebracht. Om het kringlooprisicozoveel mogelijk te beperken is degehele bovenste torenschacht inlagen van 0,20 m gestort. De bind-draden, die een zeer goede mag-netische geleiding zouden vor-men, werden voor het stortenzoveel mogelijk doorgeknipt en delosgeknipte staven werden zogeplaatst, dat ze niet in aanrakingzouden komen met andere staven.De twee aan weerszijden gelegentrappenhuizen verzorgen samenmet de gevelelementen de stabili-teit van de onderbouw.Het beton aan de buitenzijde vanhet gebouw werd na ontkistengebouchardeerd. Om het resultaatvan deze bewerking positief tebe?nvloeden werd het beton bekistmet geschaafd en geploegd hout.De betondekking werd vastgesteldop 35 mm.UitvoeringAannemer van gebouw A was deN.V. Internationale GewapendBeton Bouw uit Breda. De nabijge-legen watertoren werd uitgevoerddoor de Hollandsche Maatschappijtot het maken van werken in gewa-pend beton uit Den Haag.Het totale project was begroot op 5 miljoen; De kosten liepen uit-eindelijk op tot 8 miljoen; daar-van ging 1,5 miljoen op aan bij-komstige werkzaamheden, alsbouwrijp maken, aanleg wegen enhoogspanningslijn. Op 16 juni1920 begonnen de werkzaamhe-den aan gebouw A; het eerstebeton werd gestort op 9 augustus1920 en maart 1922 werd gebouwA bouwkundig opgeleverd. Op 7mei 1923 werd Radio Kootwijkofficieel in dienst gesteld.Ondanks alle theoretische bespie-gelingen vooraf, bleef het betontoch niet geheel vrij van schade.Vlak na de oplevering en nog inde testfase, werd de toren door dewisselstroom aan de binnenkantzo heet, dat er door het opge-warmde ijzer stukken beton wer-den afgedrukt. De binnenzijdewerd alsnog geheel bekleed metkoper om zo een kooi van FaradayHet zendercomplex bestond aan-vankelijk uit een krans van vijf212 m hoge masten rond een cen-trale mast, met aan de voet hetzendgebouw. De krans had eenmiddellijn van zo'n 1200 m.Tussen de toppen van de mastenhing een spinnenweb van kabels,alles om het zenden met langegolven van circa 17 km (!!) moge-lijk te maken.De ontwikkelingen in de radio-techniek gingen echter zo snel, datde langegolfcentrale in gebouw Aal na korte tijd verouderd was.Eind 1923 ontdekte als eerste eenNederlandse radioamateur, H.J.Jesse, dat men met golflengten vanzo'n 100 ? 200 m en een klein ver-mogen (weinig energie dus) ??kover de Atlantische Oceaan konseinen! Later gelukte dat nog betermet golflengten tussen de 16 en 50m. In 1925 bleek men in DenHaag met een 400 Watt-kortegolf-zender en golflengtes van 26, 36 of42 m ook Java te kunnen berei-ken, even goed als de langegolfzen-der van Kootwijk. Vanuit hetzendstation in de Malabar-kloofbij Bandoeng zond men op eengolflengte van 35 m naar Neder-land. In de zomer van 1925 werdhet radiotelegraafverkeer tussenNederland en Indi? op deze korte-golflengten officieel in gebruikgenomen. In 1928 werd depublieke radiotelefoondienst via dekorte golf geopend.L a n g e g o l f z e n d e r m a a r k o r ti n b e d r i j f6 |Detailopname van eenvan de hoekenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2008 6 73Bouwtechnische analyse Radio Kootwijkte cre?ren; de elektromagnetischestraling werd nu over een grootoppervlak verspreid en afgevoerd.O n d e r h o u d s w e r k z a a m -h e d e nVanaf 1958 tot 1961 is het gebouwop verschillende onderdeleningrijpend gewijzigd [3]. Nietalleen waren vele elementen aanonderhoud toe, ook wilde men hetgebouw een modernere uitstralinggeven.Vanwege de slechte staat waarinze verkeerden zijn de originelestalen kozijnen vervangen doorbetonnen kozijnen en voorzienvan isolerende beglazing. Overde gevel is spuitbeton aange-bracht, dat daarna met een gra-nietstructuurpleister is afge-werkt. Deze ingreep hadwaarschijnlijk eerder te makenmet veranderde esthetischeinzichten, dan met noodzakelijkereparatie van blootliggende wape-ning, gezien de toegepaste royalebetondekking. Een gladde,monochrome en strakke afwer-king werd in die tijd geprefe-reerd boven de van originerobuuste en met stortlijnen gete-kende, gebouchardeerde gevel.Alle daken werden voorzien vankurkisolatie en nieuwe dakbedek-king van twee lagen teervrij dak-vilt, afgesmeerd met warme bitu-men en ingestrooid met fijngrind. Hierbij zijn ook de dakra-men in de verticale delen van hettrapvormige dak van de machine-hal dichtgezet en bedekt. Daar-door is wel het kathedraaleffectvan de machinehal teniet gedaan.Ook is tegelijkertijd de hemelwa-terafvoer in de spouw vanwegelekkage buiten werking gesteld envervangen door afvoerpijpen langsde buitengevel. Vermoedelijkwaren deze eerst van staal en latervan plastic. In de omgang op detoren werd een epoxylaag metopstaande randen aangebracht omhet lekken tegen te gaan.Op het dak van de machinehalzijn vier stuks afzuigventilatorenaangebracht. Deze zijn aange-bracht bovenop nieuwe betonnenkokers. Tevens zijn er ventilatie-openingen in de ramen aange-bracht.Herstel naar oorspronkelijke staatIn de jaren '80 zijn hal en trappen-huizen gerestaureerd. Deze wareninmiddels geheel wit geschilderdmet modeafhankelijke kleuraccen-ten. Bij de restauratie is het geheelin de oorspronkelijke staat terug-gebracht. Na kleuronderzoek wistmen de oorspronkelijke kleur teachterhalen. Deze kleur ? donker-groen ? was bereikt door koperpoe-der als kleurstof toe te passen. Doorreactie met zuurstof kreeg hetbeton de typische donkergroendekleur.In dezelfde periode onderzochtTNO ook of het mogelijk was despuitbetonlaag weer te verwijde-ren, zodat de originele betonstruc-tuur weer zichtbaar zou worden.Dit bleek zeer duur en bovendienzou de oude toplaag zo wordenaangetast dat het oude beeld tochnooit geheel zou kunnen wordenteruggehaald.Om akoestische redenen is op hetplafond papier-mach? aange-bracht.H u i d i g e s i t u a t i eRadio Kootwijk heeft lange tijdzijn zenderfunctie kunnenbehouden. Wel veranderde detechnische invulling regelmatig,onder invloed van de voortdu-rende ontwikkelingen op hetgebied van de telecommunicatie.Nieuwe typen onderzeese kabelsen satellieten maakten in dejaren zeventig de bestaanderadioverbindingen tussen vastepunten geleidelijk overbodig.Door zich vervolgens te richtenop de scheepvaart en luchtvaartbleef de zender nog tot ver in dejaren negentig in de lucht. Op 31december 1998 werd Radio Koot-wijk echter definitief stilgelegd.Kort daarna wilde eigenaar KPNTelecom de gebouwen slopen. Degemeente Apeldoorn gaf daar-voor echter geen toestemming,zich beroepend op de geschied-kundige waarde. December 2003verkocht KPN Telecom de gebou-wen en omliggende 400 hanatuur aan de Staat der Neder-landen. Sindsdien wordt gezochtnaar een nieuwe bestemmingvoor het hele complex. nL i t e r a t u u r1. Jan Vredenberg, `Radio Koot-wijk'. Stichting ApeldoornseMonumenten, 2002.2. Jan Emmen, `De werken ingewapend beton voor het sta-tion voor draadlooze telegrafieop het Kootwijksche Zand'. DeIngenieur 1923 nr. 12.3. Jasper Polak, Oscar Vos enSanne Oomen, `Bouwtechni-sche analyse Radio Kootwijk'.Masteropdracht TU Delft,faculteit Bouwkunde, 2004.4. Betsy van de Pol-Woonink,`Tussen Zand en Zenders'.Den Haag, 1988.Henk Wapperom7 |Plattegrond beganegrond