De rol van constructeurs in de aanpak van de klimaatcrisis Een stappenplan voor duurzame constructies 1 Betonnen casco Van Vollenhovenkwartier Rotterdam - transformatie kantoor- naar woongebouw, foto: IMd Raadgevende Ingenieurs 1 20? CEMENT 1 20 23 De CO?-uitstoot van de mens heeft de afgelopen 100 jaar tot een opwarming van de aarde geleid. Dit resulteert steeds vaker in overstromin - gen, periodes van droogte, stormen en branden, met catastrofale gevolgen van dien. We naderen in rap tempo het kantel - punt waarna de effecten van de opwarming extreme vormen aannemen. Het is overdui - delijk dat er gedragsverandering nodig is, om de uitstoot te beperken, zo bevestigt ook IPCC [1]. De bouw heeft een belangrijk aandeel in het bereiken van de nationale en interna- tionale doelstellingen voor het beperken van de emissie van CO? en andere broeikasgas- sen¹. Het bouwen (11%) en gebruiken (28%) van gebouwen zorgt namelijk voor ongeveer 40% van de wereldwijde uitstoot van CO? [2]. In het gebruik van gebouwen is een flinke reductie in uitstoot gerealiseerd. Het aan- deel in de uitstoot ten gevolge van de bouw zelf is daarmee als aandeel gegroeid tot on- geveer een kwart [3] tot de helft [4] van de uitstoot. Het aandeel van de constructie in de uitstoot ten gevolge van de bouw is onge- veer de helft tot twee derde [5]. Deze impact zal alleen maar toenemen door een verwach - te verdere reductie van de uitstoot tijdens gebruik, bijvoorbeeld door passieve gebouw- concepten maar ook door de decarbonise- ring van onze energievoorziening. Het is daarom de hoogste tijd dat constructeurs zich veel bewuster worden van de rol die zij spelen in het verlagen van de milieu-impact van gebouwen en het leveren van een bijdrage in het voorkomen van een klimaatcrisis. Dus: wat kunnen we doen? Eisen MPG Om ook de uitstoot bij de totstandkoming van het gebouw te reduceren, zijn er in Nederland eisen gesteld aan de Milieu Pres- tatie van Gebouwen en GWW-werken (MPG). Deze MPG geeft aan wat de milieubelasting is van de toegepaste materialen in een ge- bouw. Hoe lager de MPG, hoe duurzamer het materiaalgebruik. Bij elke aanvraag van een omgevingsvergunning moet worden aange- toond dat de MPG voldoet aan een vastge- stelde eis. Voor kantoren en woningen was deze eis aanvankelijk 1,0. Voor woningen is deze eis in 2021 aangescherpt naar 0,8. Deze eisen zijn op dit moment nog niet heel be- lemmerend. In 2025 of 2030 zullen ze verder worden aangescherpt naar 0,5. De verwach- ting is dat dan niet meer elke bouwwijze kan worden toegepast. De rekenwijze voor de MPG staat mo- menteel ter discussie. Daarbij gaat het er bijvoorbeeld om in welke mate CO?-opslag in hout moet worden meegenomen en of het uitsmeren van uitstoot over de levensduur wel een goede aanpak is. Daarnaast gaan er steeds meer stemmen op om de eisen nog verder aan te scherpen en om te werken met CO?-budgetten die zijn afgeleid van de wereldwijde doelen voor reductie. DR.IR. KAREL TERWEL TU Delft / IMd Raadgevende Ingenieurs IR. ROY CRIELAARD TU Delft / Arupauteurs MKI, MPG, BENG, CO?-neutraal, LCA, EPD, cascadering, circulair bouwen, donorskelet. De duurzaamheidsdiscussie is de laatste jaren opgelaaid en heeft geleid tot nieuwe termen, afkortingen en in gespecialiseerde duurzaamheidsconsultants met eigen jargon. Door de grote hoeveelheid en soms tegenstrijdige informatie, zie je door de bomen het bos niet meer. Wat is duurzaam construeren eigenlijk? Vraag het drie constructeurs en je krijgt vier verschillende antwoorden. Om de studenten van TU Delft hier meer houvast in te geven is op basis van inzichten uit de literatuur en praktijkervaring een stappenplan opgezet. 1) In dit artikel wordt verder de term 'CO?' gebruikt voor alle broeikasgassen, waarmee in feite wordt gedoeld op CO?-equivalent (CO?e). CEMENT 1 2023 ?21 Huisvestigingsvraagstuk Er is een bestaand gebouwEr is nieuwbouw nodig Werk het ontwerp uit Er zijn donorelementen beschikbaar Verwerk de donorelementen in een nieuw ontwerp 2. Vergroot de waarde van bestaande elementen a. Zoek geschikte donorelementen b. Pas de eisen aan zodat de vraag past bij de bestaande elementen c. Pas donorelementen aan 1. Vergroot de waarde van bestaande gebouwen a. Bouw niet en los de vraag op binnen een bestaand gebouw b. Pas de eisen aan zodat de vraag past bij een bestaand gebouw c. Renoveer of verbouw het bestaande gebouw d. Overweeg afwachten op toekomstige herbestemming e. Win bruikbare constructieve elementen uit het bestaande gebouw f. Sloop en recycle materialen g. Verbranden of storten 3. Voeg waarde toe door lange levensduur en toekomstbestendigheid a. Beschouw reële toekomstscenario's van het te ontwerpen gebouw b. Vergroot de levensduur door een adaptief ontwerp c. Vergroot de levensduur door een ?exibel ontwerp d. Vergroot de levensduur door een remontabel ontwerp 4. Optimaliseer het ontwerp op milieulast a. Vergelijk verschillende varianten, inclusief bio-based en hybride constructies b. Optimaliseer het ontwerp op materiaale?ciëntie door een slimme keuze in het type constructie, de geometrie, de pro?elen en afmetingen c. Beschouw de bouwmethode d. Optimaliseer de materiaalspeci?catie op milieulast e. Compenseer residuele milieulast Impact constructeur Ongeacht de rekenmethode en de doelen moeten constructeurs actie ondernemen. Zij kunnen ervoor kiezen bijvoorbeeld niet op vliegvakantie te gaan naar New York van- af Schiphol (en ongeveer 1,5 ton CO? te be- sparen op een retourvlucht) of om vlees, zuivel en bier uit het dieet te schrappen (en ongeveer 2 ton CO? te besparen op jaarba- sis). Maar verreweg de grootste impact heeft de constructeur door duurzame keuzes te maken in het ontwerp. Uiteraard is dit af- hankelijk van de schaal en de type projec- ten, maar de impact van ons werk is, na een simpele rekensom, één à drie ordes groter dan wat wij met bovenstaande privé- maatregelen kunnen bewerkstelligen. Voor- beelden laten zien dat een besparing van tientallen tot wel honderden tonnen CO? binnen handbereik is op een breed scala van projecten [6]; voor grootschalige projec- ten is een nog grotere besparing mogelijk. Maar dan moet een constructeur wel weten welke keuzes echt duurzaam zijn voor welk project. Stappenplan In Nederland zijn diverse publicaties ver- schenen die een overzicht geven van moge- lijkheden om circulair te bouwen dan wel duurzaam te construeren (10R-model, 5 principes duurzaam construeren, CB'23 etc.). In het Verenigd Koninkrijk, vanuit The Institution of Structural Engineers [7], is een eerste opzet gemaakt van een overzicht van de diverse keuzemogelijkheden die er zijn. Op basis hiervan en met de eigen erva- ring, hebben de auteurs de verschillende modellen en strategieën samengevoegd in een hanteerbaar stappenplan. In dit stap- penplan worden vier kernstrategieën be- noemd (fig. 2): 2 Stappenplan met vier kernstrategieën 2 22? CEMENT 1 20 23 REFUSE REUSE, REMANUFACTURE , REPURPOSE REPAIR , REFURBISH FUTURE REUSE , REPAIR , REFURBISH REFURBISH RECYCLE , RECOVER REUSE nee nee nee nee ja ja ja ja M.b.t. het bestaande gebouw M.b.t. de huisves tings- opgave nee ja nee ja Niet veel ja ja nee ja nee nee Is er een a nder gebouw dat voldoet aan de eisen voor beoogd gebruik? Voldoet het best aande gebouw aan de eisen voor het beoogd gebruik? Bestaa nde situa tie behouden Kunnen de eisen zodanig worden aangepast dat het gebouw voldoet aan de eisen van het beoogd gebruik? Voldoet het bestaa nde gebouw na (construc tieve) ingegrepen aan de eisen van het beoogd gebruik? Is het technisch en ?nancieel haalbaar om het bestaande gebouw grote ndeels te behouden?( ) Ga naar schema nieuwbouw Is het gebouw geschikt voor een andere func tie? Is construc tieve verbouwing vereist? Is tijdelijke leegsta nd acceptabel/?nancieel haalbaar? Zijn er bruikbare construc tieve elementen? Tijdelijke leegstand in afwach ting op herbestemming Hergebruik elementen (m.n. i ndien gebouw demontabel is) Sloop en hergebruik mater ialen en verbranden resten Best aand hergebruiken opknappen/renove ren Construc tieve verbouwing Best aand hergebruiken na opknappen/renoveren zonder veel ja ja nee nee START huisves tingsvraag en ontwerpeisen (inclusief ambi tieniveau duurzaamheid) : Is er wel echt nieuwe ruimtebehoeft e ? Past de nieuwe ruimtebehoe fte in het bestaande gebouw? 1 Vergroten van de waarde van bestaande gebouwen 2 V ergroten van de waarde van bestaande constructie-elementen 3 V ergroten van de waarde door lange levens- duur en toekomstbestendigheid 4 Optimaliser en van het ontwerp op milieu- last Elk van deze strategieën heeft een plaats gekregen in een stappenplan. Stap 1: Vergroot de waarde van bestaande gebouwen (fig. 3) Helaas, maar waar: de meest duurzame constructie is de niet-gebouwde constructie. Wanneer er een huisvestingsvraag komt, moet men zich eerst afvragen of het echt wel nodig is, of dat wellicht het anders invul- len van bestaande huisvesting het (ver-)bou- wen kan voorkomen. Voor de bouwsector misschien geen gewenste boodschap, maar gezien de enorme bouwambitie die er is, kan vermindering in de nieuwbouwvraag geen kwaad. Het moet de verantwoordelijk- heid van de constructeur en het ontwerp- team worden dat de achterliggende doelen van een huisvestingsvraag worden behaald. Daarbij is het niet zo zeer van belang dat er wordt gebouwd of verbouwd. Constructeurs zijn dan veel meer adviseurs die uitdagen en adviseren om duurzame keuzes te maken, dan alleen rekenaars. Wanneer blijkt dat er wel behoefte aan nieuwe huisvesting is, moet worden na - gegaan of het eventuele bestaande gebouw geschikt kan worden gemaakt. Wanneer dit redelijkerwijs niet het geval is, moet worden bepaald of er een ander bestaand gebouw is dat in deze behoefte kan voorzien. Hiervoor moet, vaak op basis van archiefstukken en op basis van NEN 8700, worden bepaald of die constructie voldoet aan de nieuwe eisen. Wanneer de constructieve haalbaarheid van het oorspronkelijke bestaande gebouw of een alternatief bestaand gebouw niet vol - doende is, moet worden gekeken of eisen kunnen worden bijgesteld. Hier ligt een ver- antwoordelijkheid voor de constructeur in het kritisch ondervragen van de opdrachtge- ver en het beschouwen van de daadwerkelijk behoefte. Kunnen er bijvoorbeeld lagere vloerbelastingen worden geaccepteerd? Kan hiermee een ingrijpende versterking worden voorkomen? 3 Stappenplan kernstrategie 1: hergebruik bestaande bouw Het is de hoogste tijd dat constructeurs zich bewuster worden van de rol die zij spelen in het verlagen van de milieu- impact van gebouwen 3 CEMENT 1 2023 ?23 4 4 Voor het kantoor van IMd Raadgevende Ingenieurs werd een loods van Struyken & Co uit 1951 getransformeerd in een modern 'open' bedrijfspand. De bestaande fundering en staalconstructie zijn daarbij in zijn geheel behouden, foto: Vincent Basler Wanneer de eisen niet verder kunnen worden bijgesteld, moet worden nagegaan of het mogelijk is om het bouwwerk aan te passen of te versterken. Naast de technische haal- baarheid is het evident dat de financiële haalbaarheid moet worden getoetst, waarbij wordt bepaald of herbestemming van het bestaande pand een goede business case oplevert. Wanneer er geen sluitende business case is voor herbestemming van het bestaan - de pand, moet worden nagegaan of tijdelijke leegstand acceptabel is met de verwachting van toekomstig gebruik. Wanneer dit ook niet realistisch is, dan rest verantwoorde sloop/demontage. Hierbij moeten zoveel mogelijk elementen worden hergebruikt. Het overige materiaal kan dienen als grond- stof voor nieuwe producten, of in het slecht- ste geval worden verbrand om energie op te wekken. Stap 2: Vergroot de waarde van bestaande constructie-elementen (fig. 5) Als nieuwbouw toch noodzakelijk blijkt, is het goed om eerst na te gaan of er bestaande donorelementen uit een andere constructie beschikbaar zijn, die geschikt zijn voor toe- passing in de nieuwe constructie. Het is van belang dat deze elementen tijdig beschikbaar zijn. Daarnaast moeten ze voldoen aan de eisen. Hiervoor is een nadere constructieve beoordeling nodig en vaak ook materiaaltesten. Daarnaast moet de prijs voor het donormateriaal acceptabel zijn. Vaak zijn er nog diverse, soms kostbare, aanpassingen nodig en moet worden bepaald of na deze aanpassingen er een sluitende business case overblijft. Het is raadzaam om de beschikbare afmetingen en capaciteit van de elementen uit een donorskelet leidend te laten zijn in het ontwerp, omdat er anders te veel aan- UPDATE De verwachting is dat komende jaren het stappenplan kan wor- den geüpdate met de nieuwe inzichten die zullen ontstaan. Studenten en ervaringsdeskun- digen worden uitgenodigd om aanvullingen of commentaar te delen met de auteurs (k.c.terwel@tudelft.nl en roy.crielaard@arup.com). 24? CEMENT 1 20 23 REDUCE by REUSE, REPURPOSE or REMANUFACTURE nee ja nee ja nee ja ja Zijn er geschikte donorelementen beschikbaar binnen redelijke termijn afstand en b udget? Gebruik donorskelet componenten en of elementen Is het technisch en ?nancieel haalbaar om de bestaande elementen te hergebruiken? Voldoen de bestaande elementen aan de eisen voor beoogd gebruik na construc tieve aanpa ssingen? Kunnen de eisen zodanig worden aangepast zodat de bestaande elementen voldoen aan de eisen van het beoogd geb ruik? ( / ) , Ga naar Nieuwbouw het Vervolg : ? Nieuwbouw ? Donorskelet passingen en versterkingen nodig zijn, met hoge kosten tot gevolg. In de praktijk kan het voorkomen dat de optie van een donorskelet pas later in het proces wordt beschouwd, vanwege het later beschikbaar komen ervan. Stap 3: Voeg waarde toe door lange levensduur en toekomst- bestendigheid (fig. 7) Als wordt besloten tot nieuwbouw, is het eerst van belang de toelaatbare milieulast scherp te stellen. De huidige MPG-eisen dragen bij- voorbeeld te weinig bij aan het behalen van de milieudoelen. Een ontwerpteam zal, samen met de opdrachtgever, moeten besluiten een hogere ambitie te hanteren. De laatste tijd wordt dit ook steeds vaker geëist door finan- ciers of vanuit de gemeente bij een tender. Een reële waarde voor de uitstoot van nieu- we constructies die op korte termijn ont- worpen worden, is < 200 kgCO 2e/m² [8]. Vervolgens moet binnen die doelstelling van de milieulast een toekomstbestendig gebouw met een lange levensduur worden 5 6 Een stappen - plan met vier kernstrategieën geeft inzicht in de verschillende mogelijkheden voor duurzaam construeren 5 Stappenplan kernstrategie 2: hergebruik bestaande elementen 6 BioPartner 5 in aanbouw met gebruik van donorstaal uit Gorlaeus-gebouw, foto: René de Wit CEMENT 1 2023 ?25 FUTURE REMANUFACTUREREPURPOSEREUSE ja nee ja Is er sprake van een te verwachten levensduur langer dan 25 jaar? Zijn er vera nderingen in gebruikseisen te verwachten? Hoe frequent zu llen deze eisen zijn? Zijn de beoogde elementen/ componenten poten tieel geschikt voor hergebruik na levensduur gebouw? Nauwelijks: >25 jaar Frequent/periodiek Overweeg adap tief ontwerpen aanpasbare construc ties Overweeg ?exibel ontwerpen zoals grotere vloeroverspanningen en hogere vloerbelas tingen Overweeg remontabele uitvoering zoals , , Ga naar Nieuwbouw Donorskelet: - Nieuwbouw: nadere speci ?cering ontwerpeisen en bepa ling toelaatbare mi lieulast ontworpen. Bij deze strategie gaat het om het inzicht dat op de dag van oplevering een ge- bouw niet af is. Op dat moment begint het 'leven' van het gebouw pas, met alle wijzigin- gen die zich zullen voordoen gedurende de levensduur. Een uitgangspunt om met deze toekomstige wijziging om te gaan is om de verschillende 'lagen' in het gebouw (gevel, draagconstructie, installaties, etc.) zo veel mogelijk los van elkaar te houden [9] (fig. 8). Om deze stap succesvol te doorlopen moet worden bepaald wat de beoogde levens - duur is van de nieuwe constructie in relatie tot mog elijke toekomstscenario's. Wanneer de beoogde levensduur van de constructie (veel) minder is dan 25 jaar, dan is het te overwegen een remontabele constructie toe te passen, wanneer de constructieve elementen redelij - kerwijs geschikt zijn voor hergebruik. Deze str ategie wordt steeds interessanter wanneer materialen schaarser en duurder worden. Wanneer de beoogde levensduur lan- ger is dan 25 jaar, is het van belang om te bepalen of er veel veranderingen in gebruik en bijbehorende eisen worden verwacht. Wanneer er vrijwel geen veranderingen zijn te verwachten, dan moet een degelijk gebouw worden ontworpen dat goed is be- schermd tegen aantastingsmechanismes, zodat het daadwerkelijk lang mee kan gaan. W anneer er frequent de nodige veran - deringen zijn te verwachten, kan het verstan - dig zijn om een constructie te ontwerpen die een voudige aanpassingen van gebruik moge - lijk maakt. Bijvoorbeeld door een bepaalde modulair e maat te hanteren, waarbinnen aanpassingen van bijvoorbeeld installaties en scheidingswanden mogelijk zijn. Daar - naast kan worden overwogen om te ontwer- pen met een hogere vloerbelasting, met grote Als wordt besloten tot nieuwbouw, is het eerst van belang de toelaatbare milieulast scherp te stellen 7 8 7 Stappenplan kernstrategie 3: lange levensduur en toekomstbestendigheid 8 De verschillende lagen van een gebouw en het onderlinge verschil in technische levensduur van Stewart Brand [9] 26? CEMENT 1 20 23 kolomvrije ruimtes, of hoge verdiepingen, zo- dat er flexibiliteit ontstaat voor toekomstige in vulling. Dit kan bijvoorbeeld succesvol worden toegepast als vaak wijzigingen plaats - vinden of die wijzigingen elkaar snel opvolgen. Stap 4: Optimaliseer het ontwerp op milieulast (fig. 10) Als eenmaal bepaald is volgens welke strate- gie (bestaand gebouw, bestaande elementen, of toekomstbestendig nieuw met lange levens- duur) er gebouwd gaat worden, moet de milieulast van het ontwerp verder worden geminimaliseerd. Allereerst kunnen diverse constructie- varianten in verschillende materialen wor- den ontworpen, die uiteraard voldoen aan de eisen en ook binnen budget passen. Ook de wijze van uitvoering (gezaagd of gelami- neerd hout, prefab of in situ beton etc.) kan van invloed zijn op de milieulast. Gezien de urgentie van de milieuproblematiek is het een verantwoordelijkheid voor constructeurs bij opdrachtgevers biobased en low carbon oplossingen voor te stellen. Ook dient te worden beschouwd of het ge- kozen systeem slim is wat betreft het type constructie, de geometrie en de gekozen profielen en afmetingen. Denk bijvoorbeeld aan axiaal belaste elementen in plaats van elementen belast op buiging, het kiezen van een efficiënte overspanning of het vergroten van de constructieve hoogte. Ook de afme- tingen en profielen van elementen kunnen worden geoptimaliseerd, waarbij de uitvoer- baarheid in het oog moet worden gehouden, zeker ook van de verbindingen. Als laatste stap moet worden nage- gaan of de materiaalspecificatie optimaal is. Bijvoorbeeld: zijn er mogelijkheden om het betonmengsel duurzamer uit te voeren? Heeft het hout een goede herkomst? Is de beoogde materialisering bij einde levens- duur geschikt voor hergebruik of recycling, of zijn diverse materialen zodanig geïnte- greerd dat dit ingewikkeld wordt? Wanneer binnen de gekozen strategie de milieulast is geminimaliseerd, kan worden nagegaan of voor de overgebleven milieu- impact nog een compensatie wordt gedaan, 9 Voor het tijdelijke hoofdpaviljoen voor het World Design Event tijdens de Dutch Design Week 2017 werd een gebouw neergezet dat geheel bestond uit geleend materiaal. Het constructief ontwerp zorgde nagenoeg voor een zero footprint, foto: Filip du Jardin 9 CEMENT 1 2023 ?27 REDUCE by RETHINK: Materiaalkeuze met voldoende lage mileuimpact E ? ci nte bouwmethode REDUCE by RETHINK E ? ci nt element ontwerp REDUCE by RETHINK Op timale materiaal speci ?ca tie REDUCE by RETHINK: E ? ci nt systeem ontwerp : ë : - REDUCE by RETHINK: ë ë nee ja ja ja ja Ontwerp een constructie in biobased material staal beton metselwerk of overige materialen die aan alle ontwerpeisen inclusief toelaatbare milieulastvoldoet en binnen budget past ( natuursteen, hout, grond, leem, stroo, bamboe, etc), , , ( ) Is een slim en optimaal constructief systeem gekozen? Is de bouwmethode geoptimaliseerd op milieulast? Zijn de elementen geoptimaliseerd naar vorm en afmeting ? Is de materiaal- speci?catie geoptimaliseerd op milieulast en recycling? Overweeg de residuele milieulast te compenseren Nieuwbouw ?het vervolg waarvoor verschillende mogelijkheden be- staan met wisselende effectiviteit [10]. Dilemma's en tegenstrijdigheden In bovenstaande aanpak doen zich verschil - lende dilemma's voor en soms zijn strategieën strijdig met elkaar. Hergebruik van bestaande gebouwen of be- staande elementen geeft ontwerprestricties. V aak is dit oplosbaar, maar het kan als be - lemmering worden gezien. Daarnaast is er soms onzek erheid over de eigenschappen en betrouwbaarheid. Het borgen hiervan geeft extra verantwoordelijkheid voor de construc - teur, bouwteamleden en opdrachtgever. Ook moeten vraag en aanbod beter bij elkaar wor - den gebracht dan momenteel gebeurt. Wanneer met een donorskelet wordt ont- worpen, wordt het beschikbare materiaal als uitg angspunt genomen. Dit kan betekenen dat lokaal unity checks heel laag zijn, omdat alleen 'te zware' profielen beschikbaar zijn. Hierop zou het ontwerp kunnen worden ge - optimaliseerd, wat extra advieskosten met zich mee br engt. Daarnaast kan er sprake zijn van grote knipverliezen wanneer profie - len moeten worden ingekort. Wanneer wordt ontworpen op verlenging van levensduur, kan het nodig zijn de con - structie te verzwaren, met een initieel hogere milieu -impact tot gevolg. Dit kan voorkomen bij zowel het ontwerpen van iconische ge - bouwen met een lange beoogde levensduur, maar ook als een hoge mate van flexibiliteit in het ontwerp wordt meegenomen. Wanneer de levensduur daadwerkelijk wordt verlengd, is de milieulast per jaar vaak gunstiger door de beperkte verzwaring. Wanneer echter geen gebruik wordt gemaakt van de overca -paciteit, dan is de milieulast hoger geweest dan strik t nodig zou zijn. Overwogen kan worden om niet voor meer dan 50 jaar te ontwerpen, en na 50 jaar te evalueren of de levensduur kan worden verlengd. Wanneer puur wordt geoptimaliseerd op de milieulast voor één enkele gebruikscyclus, zal initieel materiaal worden bespaard. Het bouwwerk kan echter vroegtijdig verouderd zijn en daarmee minder duurzaam over de totale levensduur. Het rekenkundig verdelen van uitstoot over een lange termijn is een concept dat onderdeel is van de huidige MPG-methodiek. Maar gezien de urgentie van de klimaatpro- blematiek hebben we daar niet veel aan voor het behalen van de klimaatdoelen op korte termijn (2030). De absolute milieu-impact vindt namelijk voor een groot deel nu plaats. Deze dilemma's vragen een zorgvuldige be- oordeling per project. Ook is het goed om de komende jaren de ervaring te delen binnen de (brancheverenigingen van de) bouwsector, om ervan te leren. De beste duurzaamheidsstrategie? Het is de uitdaging voor de constructeur om met bovenstaande dilemma's toch tot een goed ontwerp te komen. Een uitweg kan zijn om stappen te combineren: Eerst kijken naar behoud van de bestaande situatie en overwegen eisen aan te passen, daarna kan hergebruik van gebouwen en elementen worden onderzocht. Als toch de keuze op nieuwbouw valt, moeten vervolgens gebruiks- sscenario's worden opgesteld en een realisti- sche levensduur worden ingeschat. De sce- nario's die realistisch zijn, kunnen dan in 10 LITERATUUR 1?Climate change widespread, rapid, and intensifying ? IPCC, The Intergovernmental Panel on Climate Change. 2?United Nation Environment Programme, UNEP. 3?Koezjakov et al, 2018. 4?LETI, 2020 Embodied Carbon Primer. 5?Kaethner, S.C., Burridge, J.A., Embodied CO2 of Structural Frames. The Structural Engineer, 90 (5), 2020, pp. 33?40. 6?Arnold, W., The structural engineer's responsibility in this climate emergency. The Structural Engineer 98 (6), 2020, pp. 10?11. 7?MacNamara, E., Applying circular principles to the design process. The Structural Engineer 98 (8), 2020, pp. 9?11. 8?Arnold, W., Setting carbon targets: an introduction to the proposed SCORS rating scheme. The Structural Engineer 98 (10), 2020, pp. 8?12. 9?Brand, S., How buildings learn: What happens after they're built, 1994. 10?Arnold, W. A short guide to carbon offsetting. The Structural Engineer 99 (7), 2020, pp. 16?17. 10 Stappenplan kernstrategie 4: optimaliseren ontwerp 28? CEMENT 1 20 23 het ontwerp van de constructie worden meegenomen en resulteren in een reële en wenselijke toekomstige flexibiliteit. Het ont- werp moet vervolgens worden geoptimali- seerd om de milieu-impact zo laag mogelijk te houden. Het verdient aanbeveling om eerst materialen te onderzoeken met een lage of zelf negatieve uitstoot én om het ma- teriaalgebruik te minimaliseren. Niet één aanpak is in alle situaties de beste. Onze vakbroeders in het Verenigd Koninkrijk maken daarom gebruik van het credo: Long life, loose fit and lean design. Ontwerp op lange levensduur, waarin flexi- biliteit is meegenomen, maar waar binnen die kaders ook is geoptimaliseerd. 11 12 11 Het ontwerp van Liander Westpoort van Alliander in Amsterdam kent een groot aantal slimmigheden. Daarmee wordt het gebouw niet alleen flexibel en schaalbaar, maar ook circulair en losmaakbaar, foto: Mariska Korver i.o.v. IMd Raadgevende Ingenieurs 12 HAUT, het hoogste houten hybride woongebouw van Nederland, dat begin 2022 is opgeleverd, foto: Jannes Linders CEMENT 1 2023 ?29