C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gSchoon betoncement 2002 236Het eerste dat opvalt aan de nieuweuitbreiding van het Berlijns Mu-seum aan de Lindenstrasse in dewijk Kreuzberg is het contrasttussen oud en nieuw (foto 1). Deongewoneenasymmetrischevorm-geving van de nieuwbouw veroor-zaakt een schokeffect naast destreng symmetrische opzet van debarokke oudbouw. Bovendien lijkter tussen oud en nieuw geen fy-sieke verbinding te bestaan. Vanuithet standpunt van de architectoni-schevormgevingisditeenlogischeontwerpbeslissing, immers elkenieuwe toevoeging of brugverbin-ding zou een verstoring betekenenvan het afgeronde geheel van debarokke compositie. Dat de nieuweuitbreiding geen eigen entree heeftis minder voor de hand liggend. Demonumentale hoofdtoegang vanhetoudegebouwistevensdeentreevan de nieuwbouw. In de entreehaldaalt een trap af naar de onder-grondse gang die de verbindingvormt van het oude en het nieuwegebouw en toegang geeft tot hetJoods Museum.Van buitenaf gezien lijkt het ge-bouw in een vlaag van razernij be-werkt met een stanleymes. Diepewilde kerven doorsnijden het metverticale stroken titaanzink be-klede gevelvlak (foto 2). Binnen isde woede getransformeerd naareen dynamische, grafische com-positie van zwart omrande licht-lijnen in gladde wit gestuctewanden. De buitenkant verraadtniets over de fysieke indeling, hetaantal verdiepingen of de con-structieve opzet van het gebouw.Zelfs de contour van de gebouw-massa in de vorm van een blik-semschicht is alleen vanuit delucht waarneembaar. Ook in hetinterieur is de plattegrond van hetgeheel, de ruimtelijke opzet of deconstructie, niet afleesbaar.P r i m a i r e e m o t i e sGeboren in Polen als kind vanJoodse ouders die de holocaustternauwernood hebben overleefd,moet Libeskind zeer emotioneelbij deze uitbreidingsopdracht be-trokken zijn geraakt. Libeskindverklaart voor de ontwikkelingvanhetongewoneconceptvanhetgebouw, de ruimtelijke opzet endecomplexeplattegrond(figuur3),verschillende inspiratiebronnenuit de muziekwereld en de litera-tuurtehebbengebruikt.Maarookzonder kennis van deze cultureleachtergrond is een bezoek aan hetJoods Museum in BerlijnSchoon beton benadrukt `leegte'Ine ter BorchDe uitbreiding van het Berlijns Museum met het Joods Museum, naar ontwerpvan Daniel Libeskind is in vele opzichten een bijzonder project. Het gebouw isbedoeld om een museale collectie te huisvesten die de geschiedenis in beeldbrengt van de Joodse cultuur in Duitsland en Berlijn. Maar de expressieve,fysieke aanwezigheid van het nieuwe museum maakt zo'n indruk dat hetgebouw ook zonder collectie geschiedenis schrijft. Het gebouw zelf is de archi-tectonische vertaling van de loop van de geschiedenis geworden. Daarnaastdwingt de wijze waarop de complexe vormgeving letterlijk in beton is gegotenrespect af. Projectarchitect Matthias Reese licht enkele bijzonderheden in hetuitvoeringsproces toe.1 | Oud en nieuw aan deLindenstrasse in hetvroegere Oost-Berlijnfoto's: Bitter Bredt Fotografie,Berlijn2 | Gevel vol wilde inkervin-gen als lichtopeningenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gSchoon betoncement 2002 2 37gebouw een indrukwekkende be-levenis die niemand onberoerdlaat. Het gebouw raakt aan onzeprimaire emoties. Woede, angsten ontheemding lijken in hetarchitectonisch ontwerp vertaald.De structuur van het ontwerp opkelderniveau is te begrijpen alseen drietal te volgen hoofdroutes,`levenswegen' die de persoonlijkegeschiedenissen van de Berlijnsejoden in beeld brengen. Alle rou-tes starten in de kelder. De eerste`levensweg' leidt onherroepelijkaan het eind van de gang naar de`Holocaust Toren' (foto 4). Dit iseen spits toelopende ruimte om-sloten door betonwanden van 25meter hoog, spaarzaam en hoogboven het hoofd verlicht door eensmalleenonzichtbareraamspleet.De galmende akoestiek, het kille,onafgewerkte beton geeft de in-druk van een diepe ondergrondsekerker, waarin alleen het geluidvanhetdagelijkslevendoordringt.Bovengronds staat de in schoonbeton uitgevoerde toren los van dehoofdvorm van het gebouw.De tweede weg komt uit in de`Garden of Exile', de E.T.A.-Hoff-mann-Garten, buiten het ge-bouw. Een grid van 49 vierkanteprefabbetonnen zuilen van 6,20meter hoog, is geplaatst op eenhellend vlak. Samen vormen dezuilen een architectonisch bos,doordat iedere zuil gevuld is metaarde, waarin een wilgeneik isgeplant (foto 4). De middelste zuilisgevuldmetaardeuitJeruzalem.Ori?ntatie is moeilijk tussen dezuilen en het hellend vlak geefteen onstabiel gevoel, vergelijk-baar met het lopen op een schip.Libeskind geeft aan zich als emi-grant zelf zo gevoeld te hebben.4 | Overzicht totale com-plex: links de Holocaust-toren, op de voorgrondde betonnen zuilen vande Tuin van deVerbanning3 | Plattegrond eerste verdiepingC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gSchoon betoncement 2002 238De derde route voert over eenmonumentale steektrap (figuur5) langs de volle hoogte van degevelwand naar de tentoonstel-lingsruimten op de verdiepingen.De treden voorbij het laatstebordes leiden alleen naar de ach-terwand. Hierdoor lijkt de trapslechtstijdelijkbe?indigdenklaarvoor een verder verloop in de toe-komst.T u s s e n d e r e g e l sNaaste de drie routes die de plat-tegrond op kelderniveau door-kruisen is er nog een structure-rend element dat alle verdie-pingen van het gebouw door-snijdt. Tussen twee denkbeeldigeop vier meter afstand van elkaargetrokken parallelle lijnen die degebouwplattegrond van oost naarwest doorsnijden, bevindt zicheen reeks van zes gebouwhogevides. Deze `lege' ruimtes symbo-liseren de hiaten in de geschiede-nis van Berlijn die zijn ontstaandoor de gedwongen emigratie endeportatie van de Joodse intel-lectuele gemeenschap. Telkenswordt de opeenvolging van ten-toonstellingsruimten onderbro-ken en de draad kan pas weerworden opgepakt na het over-bruggen van de lege ruimten (foto6).Delegeruimtenmakenindrukdoor hun sobere karakter en bij-zondere ruitvormen. Aan de bin-nenzijde zijn de gebouwhogewandendiederuimtenomsluitenuitgevoerd in schoon beton. Aande buitenkant, waar de wandenzichtbaar de witte tentoonstel-lingsruimten doorsnijden is hetbeton grafietkleurig geschilderd.Libeskind noemt zijn ontwerp`between the lines', wat zowel let-terlijk als figuurlijk opgevat kanworden. Immers de belangrijksteboodschapzit`tussenderegels'indat wat er niet (meer) is.I n h e t w e r k g e s t o r tZo onconventioneel als het archi-tectonisch ontwerp van het ge-bouw overkomt, zo traditioneel enambachtelijk was de uitvoeringervan. Natuurlijk stelde de vorm-gevingbijzondereeisenaandeuit-voering, maar de meeste proble-men zijn opgelost door eenzorgvuldige voorbereiding envooral vakmanschap. De draag-constructie bestaat uit dragendewandenenvloerenvaninhetwerkgestortbeton.Doordezigzagvormwaren voorzieningen ten behoevevan de stabiliteit nauwelijksnodig, alleen voor de gevelwandnaast de trap is een bijzondereoplossing bedacht. Projectarchi-tect Matthias Reese: `In het bouw-team is veel gesproken over de uit-voering en tijdens het proces is deuitvoering in teamverband bepaald.Gaandeweg zijn idee?n over hetuiterlijk veranderd of aangepast aandeuitvoeringstechnischemogelijkhe-den.' Zo bleek het voor de stabili-teit van de gevelwand die aan detrap grenst noodzakelijk dwars-verbindingen te maken. In eersteinstantiewashierinnietvoorzien.Reese vervolgt: `De constructeurstelde een orthogonaal grid van bal-ken voor, dat was voor ons niet aan-vaardbaar.Uiteindelijkheeftdecon-structeur punten aangegeven waarstabiliteit nodig was. De balken vol-gen nu de verbindingslijnen van diepunten en hoewel Libeskind eersthelemaal geen balken wilde, vindthij de bizarre structuur (foto 7) nueen verbetering van het ontwerp.'Alle balken hebben verschillende,parallelvormige doorsneden enzijn eveneens in het werk gestort.Oorspronkelijk was het de bedoe-ling de balken met wit stucwerk afte werken, maar toen de bekistinger vanaf kwam, beviel het resul-5 | Dwarsdoorsnede; toe-gang tot het museumvanuit het oude gebouw,belangrijk element degrote spiltrap6 | Zesde LeegteC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gSchoon betoncement 2002 2 39taat zo goed dat besloten is vanafwerking af te zien.S c h o o n b e t o n w e r k l e g er u i m t e nOver de wanden van de legeruimtes is van tevoren ook uit-voerig overleg geweest. Vanwegehet dramatisch effect wilde Libes-kind 25 meter hoge wanden uit??n stuk. Uiteindelijk is beslotende wanden in twee stortgangen temaken met bekistingen van 11 mhoog. Zo zijn slechts twee stort-naden zichtbaar ??n op 1 m vande vloer en ??n op 12 m. De brug-gen zijn er later in gehangen enaangestort.Zorgvuldig is het patroon van debekistingplaatnaden en de plaatsvan de centerpengaten bepaald enuitgetekend door de architect. Decenterpengaten zijn onafgewerktgelaten. Het betonoppervlak moestzo gelijkmatig mogelijk van kleurzijn. Om het uiterlijk van hetbeton te kunnen beoordelen zijnproefstukken gemaakt. Zo is ookhet type bekistingsolie getest omzeker te zijn dat geen kleurver-schillen of vlekken op het beton-oppervlak achterbleven.Reese: "In vergelijking met hetschoonbetonwerk van de wandenziet het plafond er ruw bekist uit.Hier is minder aandacht aan be-steed omdat er een verlaagd plafondwas gepland, uiteindelijk is beslotendat plafond weg te laten." Er zijnnog meer beslissingen in een laatstadium genomen. In ??n van dewanden van de zesde lege ruimtezijn raamopeningen gemaakt dieweer zijn opgevuld. De sporenvan deze beslissing zullen altijdzichtbaar blijven.G e v e l w a n d e nEen huzarenstukje in bekisting-enstortwerkwasdevervaardigingvan de gevelwanden. Vanwege deongewone vormen van de ramenwerden veel problemen met hetstorten verwacht. De oplossing isgezochtineenzeeruitgebreideenzorgvuldige voorbereiding. Voorelk raam is de plaats van een stort-gat en een trilnaaldopening be-paald en uitgetekend. De bekis-ting voor elk raam is door eentimmerman met groot vakman-schap op maat gemaakt. Om degrote spanningen in het beton tekunnen opnemen, is gekozenV o o r g e s c h i e d e n i sHet eerste Joodse Museum in Berlijn werd op 24 januari 1933 geopend en vervolgens na de `Reichs-kristallnacht' van 9 op 10 november 1938 op last van de Gestapo gesloten.In 1971 ontstond het idee voor de oprichting een nieuw Joods Museum, naar aanleiding van een ten-toonstelling over en georganiseerd door de Joodse Gemeenschap in Berlijn. Het nieuwe museum zougerealiseerd worden als afdeling van het Berlijns museum dat sinds 1963 was gevestigd aan deLindenstrasse in het voormalige gerechtsgebouw uit het begin van de 18e eeuw.Daniel Libeskind won op 23 juni 1989 de prijsvraag die voor de uitbreiding van het Berlijns Museumwas uitgeschreven door het bestuur van Berlijn. Libeskinds ontwerp was de enige inzending die deverbinding van de nieuwbouw en het barokke gebouw onzichtbaar ondergronds realiseerde. De dwin-gende kracht van het ontwerp en de gebeurtenissen tussen 1989 en 1990 die leiden tot een nieuwehistorische en politieke situatie, waren de aanleiding voor een volledige verandering van het oor-spronkelijke museumconcept. Slechts de eerste etage en de dakverdieping van het barokke gebouwzullen nog gebruikt worden voor het Berlijns Museum. De begane grond dient als publiekstoegang envoorzieningen als restaurant, foyer, garderobe en boekwinkel voor zowel het Joodse als het BerlijnseMuseum. Sinds de start van de bouwactiviteiten in 1993 is het museum gesloten geweest. Op 5 februa-ri 1999 is het nog lege museum opengesteld voor het publiek. Pas eind 2001 was de inrichting van devaste collectie gereed en is het museum officieel geopend.7 | Constructief noodzakelijk,de bizarre structuur vanhet balkenroosterC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gSchoon betoncement 2002 240voor beton in sterkteklasse B 45.De korrelgrootte is beperkt totmaximaal 8 mm om grindnestente voorkomen. Reese: "Uiteinde-lijk verliep het stortproces, dankzij devoorbereiding zonder problemen."H o l o c a u s t T o r e nAlleen de `holocaust toren' die ineen scherpe punt onder een hoekvan 24 graden uitloopt kon niethelemaal in stortbeton wordengerealiseerd. Om de scherpe puntte kunnen maken is een asym-metrische hoek van roestvaststaalmee gestort die uit vijf segmentenis opgebouwd. Door het mee-storten verloopt de overgang vanhet betonvlak naar het staalvlaknaadloos. In tegenstelling tot hethoofdgebouw is de buitenzijdevan de toren in schoon beton uit-gevoerd. Aan de buitenkant zijnde centerpengaten afgewerkt meteen grotere maat grijze kunst-stofdop dan normaal om hetoppervlak zo vlak mogelijk telaten lijken. In het interieur zijndecenterpengatennietafgewerkt.Libeskind zegt over de toepassingvan schoon beton in het interieurvan de bijzondere lege ruimten:"Het is de bedoeling dat die ruimtener sober, onaf en enigszins ruwuitzien om het beklemmende gevoelvan leegte te benadrukken". Waar-mee beton als constructiemateri-aal en materiaal waarin de archi-tectonische vormgeving kan wor-den gerealiseerd nog een extra,emotioneletaakkrijgttoebedeeld.B r o n n e n? Televisiedocumentaire: Inter-view Alan Riding met DanielLibeskind, 2000? `Daniel Libeskind JewishMuseum Berlin', BernhardSchneider, 2000? Interview Matthias Reese,Ine ter Borch, 2001ProjectgegevensOpdrachtgever:Land Berlin, Senatsverwaltungen f?rBauen, Wohnen und Verkehr; Senats-verwaltungen f?r Wissenschaft,Forschung und KulturArchitect:Studio Daniel Libeskind, BerlijnProjectleider:Matthias Reese, Jan DinnebierLandschapsarchitect:M?ller, Knippschild, Wehberg, BerlijnConstructie-adviseur:GSE Tragwerkplaner, Berlijn,IGW Ingenieursgruppe Wiese, BerlijnBouwmanagement:Arge Beusterien und Lubic, BerlijnAannemer (ruwbouw):Fischer Bau, BerlijnBouwperiode:maart 1993 - januari 1999Bruto vloeroppervlakte:15 500 m2Bouwkosten:US$ 40,05 miljoenBetonwerk:17 500 m3beton, 3000 ton staal8 | Eerste verdieping, de Lijnvan de Leegtes door-snijdt de tentoonstel-lingsruimte. Sommigebetonwanden zijnbeschilderd met zwartgrafiet, andere in schoonbeton