24 Systems Engineering in de U-bouwpraktijk Systems engineering in de betonbouw (6) Serie artikelen Dit is het zesde artikel van een serie over systems engineering (SE). De eerste twee artikelen vormden een inleiding. Vanaf het derde deel wordt de meerwaarde van de systematiek verduide- lijkt aan de hand van de praktijk. In dit artikel gaat het om de praktijkervaringen van BAM Bouw en Techniek met systems engineering en projectbeheersing. 1 Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 25 De ontwikkelingen omtrent geïntegreerde contracten waren in 2010 bij BAM Bouw en Techniek de aanleiding te starten met de werkgroep Systems Engineering. Om sneller te leren en het wiel niet opnieuw uit te vinden, is er een kennisuitwisselings- traject gestart met onze collega's bij Infra, waar geïntegreerde contracten al eerder werden toegepast. Hierbij is gekeken naar de overeenkomsten en verschillen. De kleinere omvang van projecten, de kortere doorlooptijd en de hoge mate van complexiteit als gevolg van de vele eisen en raakvlakken, maakt het voor BAM Bouw en Techniek noodza- kelijk de focus te leggen op het zo efficiënt mogelijk maken van het proces. Eisenanalyse Een uitvraag van een opdrachtgever begint bij een outputspeci- ficatie. Die bevat bij aanvang van een project al gemiddeld 1500 projectspecifieke eisen. Dit zijn onder meer eisen aan: - objecten (wanden en vloeren); - ruimten (aantallen, oppervlakken); - documenten; - typen (omdat een ruimte van het type verblijfsruimte is, zijn de eisen van de verblijfsruimte dus ook van toepassing op deze ruimte); - relaties (bijvoorbeeld: in een kantoorruimte moeten twee werkplekken aanwezig zijn, deze ruimte moet een open zichtrelatie hebben met de centrale hal en er moeten zes wandcontactdozen in deze ruimten aanwezig zijn). Afhankelijk van de opdrachtgever wordt de outputspecificatie aangeboden in een systeem, database of in documenten. Een systeem kan een online portal betreffen waar we als opdracht- nemer toegang toe krijgen. Hierin wordt de outputspecificatie in herkenbare onderdelen opgesplitst (objecten, ruimten of comforteisen) waarbij per onderdeel de eisen worden gepresen -teerd. Een voordeel hiervan is dat de opdrachtgever hier al heel systematisch heeft gewerkt, waardoor de outputspecificatie integraal en afgestemd is. Een outputspecificatie die in docu- menten is verwoord, wordt vaak per discipline omschreven. Hieruit moeten de eisen uit de teksten worden gedestilleerd. Binnen dergelijke teksten kan de variatie tussen detail en conceptueel niveau erg groot zijn, is niet altijd te duiden waar de eisen van toepassing zijn en is de kans groot dat de afstem- ming tussen de verschillende documenten niet volledig is. Vanuit de outputspecificatie wordt verwezen naar normen, leidraden en andere (soms projectspecifieke) documenten waarin eisen en uitgangspunten zijn gedefinieerd. Naast de outputspecificatie zijn bijlagen en annexen van de UAV-GC van toepassing. BAM gebruikt de eisenanalyse en strategy to win om richting te geven aan keuzen die in de tender gemaakt moeten worden. De outputspecificatie wordt in een voor BAM ingerichte Relaticsomgeving opgenomen, een online portal voor project- beheersing. Indien de opdrachtgever zijn data uit een systeem beschikbaar stelt als datadump en documenten levert in een bewerkbaar format, wordt hier tijdens de tender tijd mee bespaard. Infor - matie kan dan namelijk sneller worden overgezet naar een eigen systeem. Hierdoor is er meer tijd voor de kwaliteit van de uitwerking en wordt er meteen een gedegen basis gelegd om na gunning direct mee verder te kunnen werken. Indien de opdrachtgever zijn datadump niet beschikbaar stelt of alleen documenten heeft gebruikt, is het soms noodzakelijk om risicogestuurd eisen uit de outputspecificatie op te nemen in de BAM-Relaticsomgeving. De tijd en het budget in de tender bieden namelijk niet de ruimte om dit volledig uit te voeren. De eisen die in de BAM-Relaticsomgeving zijn opgeno- men, worden geanalyseerd, geverifieerd en gevalideerd. Dit houdt in dat na gunning alsnog tijd nodig is om de overige eisen op te nemen voor gedegen kwaliteitsmanagement. Tijdens de eisenanalyse wordt op basis van risico's bepaald voor welke aan het project gerelateerde documenten, normen en leidraden het een meerwaarde is hier eisen uit af te leiden om specifiek in het verificatieproces op te nemen. Tegenstrijdig- heden en onduidelijkheden worden middels vragen tijdens de tender of door validatie na gunning met de opdrachtgever afgestemd. De eerste uitdaging is om tijdens de tender te bepalen welke eisen relevant zijn voor een inschrijving. Immers, alle beloften die bij inschrijving zijn gedaan, moeten worden nagekomen na gunning en bepalende eisen zullen worden getoetst door het ontwerpteam. Ook worden tegenstrijdigheden, onduidelijkheden en vragen afgestemd met de opdrachtgever en worden risico's en kansen geïnventariseerd. De basis moet worden gelegd om Bij geïntegreerde contracten is het voor een beheerst proces noodzakelijk overzicht te krijgen en te houden in de veelheid aan informatie. De complexiteit van de vraag van de opdrachtgever en de verschuiving van verantwoordelijkheden van opdrachtgever naar opdrachtnemer vraagt om een andere benadering dan bij UAV ­projecten. De opdrachtnemer is nu ook verantwoordelijk voor het ontwerp, waaronder het juist vertalen van de eisen naar een oplossing. Hierbij is het nodig de vraag van de opdrachtgever goed te begrijpen, bewuster ontwerpbesluiten te nemen en vast te leggen en de kwaliteit tijdens het ontwerp en realisatie te toetsen en bij te sturen waar nodig. ing. Carin Barreveld BAM Bouw en Techniek ? Advies & Engineering 1 Bij het project WTC Utrecht is geen UAV-gc toegepast, maar hier heeft BAM ervoor gekozen toch SE toe te passen voor de eigen projectbeheersing bron: MVSA Architects Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 26 waar eisen niet duidelijk zijn, zal validatie met de opdrachtgever moeten plaatsvinden, zodat we zeker weten dat we eisen op dezelfde wijze interpreteren. Naast eisen van de opdrachtgever zijn er ook intern eisen die worden aangehouden. Bijvoorbeeld als we verantwoordelijk zijn voor onderhoud en beheer, moet hier al bij ontwerp- en productkeuzen rekening mee zijn gehouden. Verdere planuitwerking vindt plaats door het verder afleiden van eisen. Dit houdt overigens ook in het verder specificeren van de system breakdown structure (SBS), een schematische weergave van het systeem van het project in boomstructuren. De term SBS is overigens bij Bouw en Techniek vaak nog onbekend. Vaak wordt gebruikgemaakt van de ruimteboom en de objecten- of voorzieningenboom. De laatste is veelal gebaseerd op de NL/SfB-classificaties, wat in bepaalde gevallen niet een zuivere breakdownstructuur betreft. De NL/SfB ziet een wandopening, waaronder kozijnen, als een afgezonderd onderdeel, terwijl het in een SBS waarschijnlijker is de wandopening als onderdeel van de wand op te nemen. Veel eisen aan een wand zijn namelijk van toepassing op de wand inclusief alle openingen (ook sparingen). Denk hierbij aan brandscheidingen, weerstandsklassen en geluidwering. Wanneer het ontwerp van een project door de opdrachtgever is uitbesteed, zijn de eisen van de opdrachtgever veelal functionele eisen (ruimten) en objecteisen op generiek niveau. De ontwerpbesluiten van het ontwerpteam leiden tot meer speci- fieke objecten, afgeleide objecten, waarvan de keuze in een trade-off-matrix wordt vastgelegd. Wanneer de keuze is gemaakt, moeten de afgeleide eisen worden vastgelegd. Dit is van belang om te komen tot concrete inkoopspecificaties voor een inkooppakket voor onderaannemer of leverancier. Bij het verstrekken van de opdracht aan de onderaannemer is het belangrijk dat goed is vastgelegd hoe de verantwoordelijkheden van de kwaliteitsborging zijn afgesproken. Om te concurreren in bouwtijd is het noodzakelijk een project goed te organiseren en tijdig bij te sturen. Hiervoor is het nodig te weten welke informatiebehoefte er is bij elke stap in het proces (fig. 3). En in welke mate die informatie is geverifieerd. Het BAM-Relaticssysteem is zo ingericht dat met statistieken en voortgangsoverzichten is te zien hoe de voortgang is en wat de aangetoonde kwaliteit op dat moment is. De voortgang van de kwaliteit van een ontwerp wordt bijvoor- beeld gemeten op basis van het verificatieplan. In het verificatie- plan wordt zo vroeg mogelijk in het proces vastgelegd welke eisen op welk moment, door wie en in welk document worden aangetoond. Door dit te vergelijken met de resultaten van de uitgevoerde verificaties is na te gaan hoe ver het ontwerpteam is met toetsen van het ontwerp en wat de kwaliteit van het ontwerp is. na gunning meteen te kunnen doorgaan en niet allerlei analy- ses opnieuw uit te hoeven voeren en om niet te worden verrast door zaken die tijdens de tender niet zijn overzien. Samen met het uitwerken van het plan en het calculeren van de inschrijfsom is hiervoor gedurende een tender soms slechts drie maanden beschikbaar. Veranderde vraag Het is binnen de bouw een grote omslag dat we nu niet alleen objecten (wanden, vloeren of daken) bouwen, zoals dat door opdrachtgevers voorheen werd gevraagd. Er worden nu ruimten gebouwd die moeten voldoen aan de prestaties beho- rend bij een functie van zo'n ruimte (een kantoorruimte met een bepaalde akoestiek en thermisch comfort). Een ontwerp- team heeft nu de vrijheid en verantwoordelijkheid om zelf ontwerpbesluiten te maken en producten te kiezen, die passen binnen de door de opdrachtgever gestelde eisen. Dit vraagt veel organisatie. Om zeker te stellen dat we bij ople- vering kunnen aantonen en meten dat we aan de functionele eis van een ruimte voldoen, zijn hier vele keuzen aan vooraf gegaan. Hiervoor verifiëren we dat alle eisen zijn vertaald en vastgelegd in de juiste ontwerp- en productkeuzen en worden er keuringen en metingen uitgevoerd. Functionele eisen moeten verder worden afgeleid tot technische eisen en daar 2a 2b Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 27 verplaatst niet verifieerbaar niet mijn scope nee leeg later ja aantal verificaties tijd eisen destillereneisen analyse validatieverificatieplan verifiëren 2 (a) System breakdown structure (SBS) versus (b) activity breakdown structure (ABS) 3 Proces van eis tot verificatie 4 Dashboard voortgang verificaties Werkpakketten ? informatie op maat Elke stap in het proces moet een meerwaarde zijn en aansluiten op de informatiebehoefte voor de volgende stap om zodoende het proces te stroomlijnen en onnodige acties te elimineren. Dit is overigens een continu leerproces waarbij verbeterpunten worden verwerkt in het kwaliteitssysteem van BAM. Hierin is de BAM-werkwijze vastgelegd conform ISO 9001 en worden de tools omschreven die aansluiten op de processen uit dit kwali- teitssysteem. Met behulp van werkpakketten wordt het werk in behapbare, overzichtelijke delen opgedeeld. Hierbij is het belangrijk ook raakvlakmanagement uit te voeren, zodat de werkpakketten op elkaar afgestemd blijven. Het grote voordeel is dat voor de projectteamleden de veelheid aan informatie die moet worden bekeken, is vernauwd en zij niet worden overladen met eisen die niet relevant zijn voor dat onderdeel. Hierdoor kan naar behoefte worden gefocust of weer even overkoepelend worden gekeken (fig. 4). Tijdens de eisenanalyse wordt de scope per werkpakket bepaald en daarmee ook de eisen die in elk werkpakket moeten worden geverifieerd. Eisen kunnen overigens in meer werkpakketten Een voordeel van het vooraf plannen is dat, zodra de druk hoger wordt als deadlines naderen, het al voor ieder teamlid inzichtelijk is wat er in welke documenten moet worden verwerkt ? een to-dolijst per document. Alleen afgeleide eisen en eisen uit wijzigingen worden nog gedurende het proces toegevoegd en gepland. Door onbekendheid met geïntegreerde contracten ervaren we nog vaak dat verwachtingen en verplichtingen niet goed genoeg op elkaar zijn afgestemd. Dit leidt tot risico's omtrent het doorzetten van kwaliteitsbeheersing gedurende alle fasen. Er wordt dan nog niet tijdig overzien dat het afleiden van eisen in eerdere fasen leidt tot een verbetering van het inkoopproces en het voorkomen van meerwerk van onderaannemers en leve- ranciers. Ook wordt vaak onderschat wat de impact van wijzigingen is. Een ogenschijnlijk simpele wijziging kan uiteindelijk complex blijken als gevolg van de vele raakvlakken met andere disciplines. Vooral als een eis in een vroege fase is aangetoond en de uitwerking ervan heeft geleid tot verdere ontwerpuitwerking is het moeilijk in een latere fase de impact van een wijziging van de eis te overzien. 4 3 Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 28 binnenwandenkalkzandsteen- wanden metal- studwanden betonwanden5 Som van onderliggende objecten moet gelijk zijn aan het bovenliggende object 6 W PA 7 Zonering in een plattegrond In teams wordt STABU vaak verward met een SBS, terwijl in STABU juist zaken staan die meer passen bij een werkpakket- activiteit. Een werkpakketactiviteit is een combinatie van de SBS en de ABS (activitybreakdownstructure). Aanpassing van deze standaarden of een nieuwe standaard die aansluit op de behoefte bij projecten waarbij SE wordt toegepast, maakt het mogelijk projecten verder te standaardiseren voor integrale teams. Eisen versus ontwerp ? SE versus BIM Daar waar er vanuit de huidige SE-methodiek een duidelijk onderscheid is tussen eis en oplossing (ontwerp), speelt de combinatie SE en BIM een belangrijke rol. Om te weten of de juiste ontwerpkeuzen zijn gemaakt, is het een meerwaarde elk moment te kunnen zien in welke mate het ontwerp voldoet aan de eisen. Veelal wordt dit gedaan door het ontwerp te bekijken en de experts te laten toetsen of er aan de eisen wordt voldaan. Echter, als de juiste afspraken zijn gemaakt over hoe informatie wordt vastgelegd, kan dit deels worden geautomatiseerd. Er zijn zelfs al systemen die parametrisch ontwerpen ondersteunen, waarbij, gechargeerd, de scheiding tussen eis en oplossing is weggehaald. De eis ís de oplossing. Zo kunnen er op basis van specificaties ideale plattegronden worden gegenereerd, waarbij een computermodel vele varianten doorrekent. Dit vraagt nogal wat van de architect om te bepalen hoe hij zich in deze ontwikkeling positioneert en hoe technologie, automatisering en architectuur samengaan. Allereerst is het hierbij nodig los te komen van het denken in documenten, maar te gaan denken in informatie. In BIM is al veel informatie vastgelegd nog voordat er een tekening is gemaakt. En BIM is pas af als de het project is opgeleverd (idealiter eigenlijk als het gebouw is gesloopt). Het bepalen van de informatiebehoefte start daarom nu met: 'Wat wil je weten? Wanneer? En wat is de meest efficiënte "informatiedrager" om het over te dragen?'. Dit kan een tekening zijn, een rapport, maar ook een ander BIM-extract of wellicht BIM zelf. De informatiebehoefte is bepalend voor het maken van het veri- ficatieplan. Eisen die van toepassing zijn op ruimten of objecten zijn dus aan te wijzen in BIM. Door deze informatie aan elkaar te koppelen, is het mogelijk BIM te gebruiken om allocatie visueel te maken door het gebruik van kleuren. Dit kan in een 3D-weer - gave maar ook als ingekleurde plattegrond (fig. 7). Dit is overi- gens ook te gebruiken voor het weergeven van werkpakketten (kleur de objecten ingekocht bij partij A rood, die van B blauw, enz.). Dit helpt ontwerpers en adviseurs inzicht te krijgen in welke uitgangspunten waar van toepassing zijn. Er zijn een stijgend aantal opdrachtgevers die de outputspecifi- catie in een systeem verstrekken (zie onder kop 'Eisenanalyse'). Omdat hierbij de functionele uitgangspunten al aan een system voorkomen en moeten dan in elk werkpakket worden aange- toond. Denk bijvoorbeeld aan een akoestische eis van een wand, die door de akoestisch adviseur wordt aangetoond in een rapportage, door de bouwkundige in de plattegronden en door de installatietechnische adviseurs voor de doorvoeringen moet worden aangetoond. Zodra per eis bekend is dat deze in meerdere werkpakketten is opgenomen, is een deel van de raakvlakken al in kaart gebracht. Door raakvlakbeheersing wordt de samenhang tussen disciplines en fasen gewaarborgd en gaat de aandacht naar het uitvoeren van de beheersmaatregelen. In het voorbeeld van de akoestische eis kan een beheersmaatregel bijvoorbeeld het plaatsvinden van een coördinatieoverleg met deze disciplines betreffen. Standaardisatie en automatisering Naast het doorlopen van de benodigde processtappen biedt het ontwerp- en engineeringsproces nog veel mogelijkheden het proces te verkorten en de kwaliteit te verhogen. Hierbij speelt automatisering en standaardisatie een grote rol. Vaak wordt gezegd dat elk gebouw anders is en de bouw zich daarom niet leent voor standaardisatie. Maar het proces om te komen tot de realisatie ervan is wel steeds hetzelfde. En hier liggen nog vele mogelijkheden efficiënter te werken, te standaardiseren en meer grip te krijgen op de kwaliteit. Standaarden: NL/SfB en STABU Vanuit de historie zijn we in de bouw gewend om tijdens het ontwerp te werken met NL/SfB- en tijdens de realisatie met STABU-classificaties. NL/SfB betreft elementen. Deze struc- tuur past bij het ontwerpproces en is aanwijsbaar terug te vinden in bijvoorbeeld bouwinformatiemodellen (BIM). Daar - entegen zegt STABU veel meer over de werkzaamheden die plaatsvinden. Deze werkzaamheden zijn tijdens het ontwerp- proces nog niet altijd bekend. STABU wordt veelal gebruikt als basis voor bestekteksten (UAV). Deze teksten sluiten echter niet helemaal aan op de behoefte bij systeemdenken waarbij de SBS zuiver moet zijn ? de som van onderliggende objecten in een hiërarchie moet gelijk zijn aan het bovenliggende object (fig. 5). 5 Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 29 SBS (objecten) W PA WP 1 WP 2 schilderen ontwerpen produceren WP 1.1 WP 1.2 WP 2.1 WP 2.2 binnen- kozijnen buiten- kozijnenglasvlies- gevel glazen dakkap balustrade ABS (activiteiten) 6 kantoor 2p 21 m2 7 concentratie werkplek21 m 2 5 vergaderruimte 40 m2 8 kantoor 4p 40 m2 3 vergaderruimte 30 m2 3 kantoor 2p 30 m2 4 informele overlegplek 20 m 2 23 trappen- huis 13 m 2 19 kantoor 1p 20 m2 12 kantoor 1p 20 m2 11 berging 26 m2 28 pantry/bijeenkomst 34 m2 10 kantoor 2p 20 m2 18 kantoor 1p 20 m2 13 kantoor 1p 20 m2 17 kantoor 1p 20 m2 14 kantoor 1p 20 m2 16 projectenkamer 34 m2 15 projectenkamer 34 m2 22 verkeers- ruimte13 m 2 29 verkeersruimte 153 m2 21 heren- toilet7 m 2 20 dames- toilet7 m 2 6 kantoor 2p 21 m2 7 concentratie werkplek 21 m 2 5 vergaderruimte 40 m2 8 kantoor 4p 40 m2 3 vergaderruimte 30 m2 3 kantoor 2p 30 m2 4 informele overlegplek 20 m 2 23 trappen- huis 13 m 2 19 kantoor 1p 20 m2 12 kantoor 1p 20 m2 11 berging 26 m2 28 pantry/bijeenkomst 34 m2 10 kantoor 2p 20 m2 18 kantoor 1p 20 m2 13 kantoor 1p 20 m2 17 kantoor 1p 20 m2 14 kantoor 1p 20 m2 16 projectenkamer 34 m2 15 projectenkamer 34 m2 22 verkeers- ruimte13 m 2 29 verkeersruimte 153 m2 klasso 2 klasso 3 klasse standaard sanitaire ruimte verkeersruimte akoestisch comfort zone 2 zone 1 beveiligingszonering zone 3zone 4 21 heren- toilet7 m 2 20 dames- toilet7 m 2 6 7 breakdown structure (SBS) zijn gerelateerd, leidt dit tot een specifieker beeld van de vraag. Hierbij treedt er minder verschil in interpretatie op en worden tegenstrijdigheden verminderd. In dit geval is de allocatie voor een BIM-koppeling dan al deels voorzien. Toch zijn we er dan nog niet. Eisen worden veelal als tekst omschreven, terwijl voor veel uitgangspunten deze teksten zijn te vertalen in parameters met variabelen met vaste eenheden. Ze komen elk project weer voor en lenen zich daarom voor standaardisatie in de wijze van definiëren. In plaats van: De operatieve temperatuur in een verkeersruimte is minimaal 15 °C en maximaal 30 °C. Deze ruimte is minimaal 25 m 2. wordt het met standaardisatie als volgt: kenmerk eiseenheid operatieve temperatuur ?15 °C operatieve temperatuur ?30 °C nuttig vloeroppervlak ?25 m 2 Tijdens de eisenanalyse worden deze teksten vertaald naar parameters, zodat ze daarna kunnen worden opgenomen in BIM. Zo kan de allocatie van eisen in het ontwerp door middel van kleuren zichtbaar worden gemaakt. Voor bepaalde parame- ters is het zelfs mogelijk verificatie te automatiseren. Het auto- matiseren van verificaties met gebruik van BIM en simulaties bespaart veel tijd. Tevens maakt dit het mogelijk verificaties vaker uit te voeren en de knelpunten tijdens het ontwerpproces op te lossen. Het Rijksvastgoedbedrijf hanteert voor projecten, waarbij BIM wordt gevraagd, het BIM-protocol. Hierbij wordt verre- gaand gespecificeerd welke informatie op welke wijze in BIM moet worden opgenomen dat middels een IFC-model (open bestandsformaat voor het uitwisselen van BIM) wordt geleverd door de opdrachtnemer. De kwaliteit van BIM wordt getoetst aan de uitgangspunten uit het BIM-protocol met gebruik van tools. Hierbij zijn toetsregels geautomatiseerd. Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 30 ontwerpwandnaam naam vergaderruimte A1.03 kantoor A.102 zone 3 zone 1 vergaderruimte kantoor A B BZ BZ AC AC BC BC Toetsing van het ontwerp aan object- en ruimtegerelateerde eisen kan op dezelfde wijze werken. Hierbij is het noodzakelijk dat de uitgangspunten volgens een standaard worden gespecifi- ceerd. Tijdens de eisenanalyse zijn er veel teksten te herkennen die in parameters met variabelen zijn te vertalen. Indien deze parameters in een gestandaardiseerd format worden gespecifi- ceerd en BIM, verificatie- en simulatietools hierop worden ingericht, bespaart dat niet alleen de tijd voor vertaling van eistekst naar parameter per project, maar ook tijd in de verifi- catie als gevolg van een geautomatiseerde toets. De tijd die hiermee wordt bespaard en de regelmaat waarmee verificaties kunnen worden uitgevoerd, geeft de opdrachtnemer meer ruimte voor het optimaliseren van het ontwerp en/of het verkorten van het ontwerp- en engineeringsproces. Dit komt uiteraard ook de opdrachtgever ten goede. 8 9 10 11 Systems Engineering in de U-bouwpraktijk 4 2017 31 8 Eisen aan ruimten 9 Eisen aan element tussen ruimten 10 Van prestaties naar objectkeuze 11 Projectie van de verschillende wandtypen Standaardisatie is hierbij een hulpmiddel om de verschillende partijen op éénzelfde wijze te laten werken en goed op elkaar aan te laten sluiten. Dit is ook buiten het toepassen van systems engineering overigens een meerwaarde voor integrale teams. Bij standaardisatie kan worden gedacht aan werkpakketten, activiteiten, de wijze van definiëren van eisen (kenmerken met waarden en eenheid), vaststelling van informatie per fase, ruimtetypen en objecttypen. Het definiëren van de outputspecificatie op basis van systems engineering door de opdrachtgever helpt de opdrachtgever om tegenstrijdigheden, die later mogelijk leiden tot contractwijzi- gingen, te voorkomen. Ook helpt het de opdrachtgever na te gaan of de specificatie volledig is en of de allocatie overal duidelijk is. Bij veel projecten is het gevraagde ontwerp nu niet goed afgestemd op het ruimteboek in de outputspecificatie. Door deze werkwijze, standaardisatie en gebruik van BIM kunnen veel tijd en kosten worden bespaard. Hierdoor kunnen projecten efficiënter worden uitgevoerd. Er is nog een hoop werk te verzetten voordat deze processen volledig zijn afge- stemd en vlekkeloos kunnen verlopen. Dit vraagt inzet van de gehele bouwkolom. Hoe eerder in het proces kan worden bijgestuurd hoe groter de besparing. Wijzigingen later in het proces leiden immers tot wijzigingen op een meer gedetailleerd niveau, waarbij al meer beslissingen zijn genomen die niet zomaar kunnen worden herzien. Het is daarom van grote waarde dat vanaf het moment dat eisen toetsbaar zijn, deze ook met regelmaat te toetsen. Zonder automatisering is dit echter onhaalbaar wegens de hoge verificatielast op het team. Het laaghangende fruit in de automatiseringsslag is het toetsen van het aantal ruimten en hun oppervlak. Het wordt complexer als een functionele eis aan een ruimte leidt tot een technische eis aan de objecten er omheen. Voorbeeld De eisen zijn gealloceerd en daarmee per eis in te kleuren in bijvoorbeeld een plattegrond (fig. 7). Als we inzoomen op twee aangrenzende ruimten zien we dat de ene ruimte moet voldoen aan de eisen van beveiligings- zone 3 en de eisen van vergaderruimte. De andere ruimte is van beveiligingszone 1 en van het type kantoor (fig. 8). Als gevolg van deze situatie wordt de conclusie getrokken dat het raakvlak tussen deze ruimten moet voldoen aan bepaalde specificaties, de afgeleide technische (object)eis (fig. 9). Dankzij het gebruik van BIM is snel overzicht te krijgen van alle raakvlakken tussen ruimten. Hierdoor kan bovenstaande exercitie in rap tempo plaatsvinden voor het hele ontwerp. Dit leidt tot een lange lijst aan raakvlakken, die uiteindelijk leidt tot maar enkele verschillende variaties. Met behulp van een trade-off wordt bepaald welke producten passen bij de uitgangspunten. Hierna wordt de beste optie gekozen en geprojecteerd in BIM. De praktijk Ontwikkelingen gaan snel en het is nu zaak alle betrokkenen bij een project mee te krijgen in deze nieuwe aanpak. Maar de praktijk is weerbarstig, want alle betrokkenen hebben hun eigen aanpak en standaarden. Vaak moeten deze processen eerst eens in een project zijn toegepast om overtuigd te zijn van de waarde ervan. Daarnaast is er een snelle leercurve te zien bij teams die dit al eens hebben gedaan. Het is belangrijk onder de aandacht te brengen dat het bij het verifiëren niet het doel is alles op 'voldoet' te zetten, maar dat het ook belangrijk is te weten wanneer er niet kan worden voldaan ? het liefst zo snel mogelijk. Zo kunnen we op tijd met de opdrachtgever in overleg en samen werken aan een oplossing. Meer informatie Voor meer informatie over SE, NL/SfB, STABU en BIM zie onderstaande websites: - www.incose.nl - www.incose.org - www.leidraadse.nl - www.rijksvastgoedbedrijf.nl - www.rijksvastgoedbedrijf.nl/documenten/ richtlijn/2014/06/20/rvb-bim-norm-v1.1 - bimloket.nl - www.stabu.org