Transitie naar een circulaire infrastructuur Barbara Kuipers over de uitdagingen bij hergebruik van bruggen en viaducten 1 Sloop van een viaduct dat aan vervanging toe is, foto: Rijkswaterstaat / Gerrit Serne 1 12? CEMENT 8 20 22 Circulariteit begint volgens Kui- pers bij goed onderhoud. Want niet bouwen is vanuit het oogpunt van circulari- teit nog altijd het best. "Dus moet je zorgen dat wat we hebben zo lang mogelijk meegaat. Het onderhoud bij Rijkswaterstaat gebeurt op basis van een onderhoudsplan, aange- vuld met informatie uit inspecties. Als bij een inspectie blijkt dat onderhoud nodig is, dan zou je dat in het licht van levensduur en waardebehoud het liefst zo snel en accuraat mogelijk willen uitvoeren. Wanneer je dat bijvoorbeeld vanwege budget of beperking van verkeershinder naar achteren schuift, gaat het ten koste van de levensduur en moet je waarschijnlijk meer herstellen. In de prioritering is dus meer aandacht nodig voor het onderhoud van onze kunstwerken." Renovatie Soms volstaat regulier onderhoud niet meer en is renovatie of vervanging nodig. Hetzij omdat een object aan het einde van de tech- nische levensduur is, hetzij omdat het func- tioneel niet meer voldoet. "Bij renovatie kijken we wat er nodig is om een brug nog 30 jaar mee te laten gaan. Feitelijk is dit dus een vorm van levensduurverlenging, een van de manieren om invulling te geven aan cir- culariteit. Dat lukt echter niet altijd, ergens ligt een omslagpunt. Je kunt niet eindeloos blijven oplappen. Als de inspanningen bij renovatie niet meer in verhouding staan met die voor nieuwbouw, kan nieuwbouw een betere keuze zijn. Kosten spelen daarbij nog altijd de belangrijkste rol. Maar steeds meer kijken we ook naar milieu-impact. Zo vergelijken we de MKI's van renovatie en vervanging met elkaar. Bij twijfelgevallen kan dat net het laatste duwtje in de rug zijn om voor renovatie te kiezen." Robuustheid Een uitdaging bij renovatie en vervanging is de toekomstbestendigheid. "Het is bijvoor- beeld de verwachting dat de verkeerbelas- ting verder gaat toenemen, onder meer door de komst van eco-combi's (LZV's, langere en zwaardere voertuigen). Die leiden tot een flinke verzwaring van de belasting. Het kan daarom slim zijn een brug extra robuust aan te leggen. Maar dat staat haaks op het streven naar een zo laag mogelijke MKI. Op- timaliseren op MKI zou leiden tot een zo slank mogelijk ontwerp. Kies je daarvoor, dan kan het zijn dat je er later achter komt dat de brug meer onderhoud nodig heeft of een kortere levensduur heeft. Het is alleen moeilijk om dat nu al mee te nemen. We we- ten namelijk nog niet exact wat er gaat ver- anderen en ook de richtlijnen zijn er nog niet op aangepast. Daar is nou eenmaal tijd voor nodig. Wat we wel kunnen doen, is de markt belonen als ze dit soort ontwikke- DRS. BARBARA KUIPERS Coördinator Hergebruik Rijkswaterstaat Circulariteit staat hoog op de agenda bij Rijkswaterstaat. Het belang is enorm. Enerzijds omdat Rijkswaterstaat als grootste opdrachtgever in de infrastructuur veel impact kan maken ten aanzien van klimaatdoelen. Anderzijds omdat de overheid een voorbeeld wil stellen. Aan de rest van Nederland, maar ook aan de rest van Europa. Rijkswaterstaat neemt circulariteit daarom zeer serieus en is er samen met markpartijen flink mee aan de slag. "Wij doen nu dingen die we voorheen niet voor mogelijk hielden", aldus Barbara Kuipers, coördinator hergebruik bij Rijkwaterstaat. door?ir. Jacques Linssen, Redactie Cement / Aeneas Media CEMENT 8 2022 ?13 lingen meenemen. Bijvoorbeeld door het te waarderen in de BPKV (Beste Kwaliteit Prijs Verhouding, red.). Als je puur op laagste prijs stuurt, komt die meer robuuste brug er sowieso niet." Circulariteit Volgens Kuipers moeten we circulariteit wel in perspectief zien. "Het is geen doel op zich. Het gaat om het beperken van de milieu- impact. We werken alleen circulair als dat beter is voor moeder aarde."We moeten ons realiseren dat het een betrekkelijk nieuw fenomeen is, de moge- lijkheden ervoor zijn niet meteen terug te zien in aanbestedingen. Dat komt omdat de voorbereiding voor renovatie of vervanging van bruggen lang duurt en voor aanlegpro- jecten nog langer. "Idealiter begin je in een verkenning of planfase al met kijken naar mogelijkheden voor circulariteit. De aanbe- stedingen die nu op de markt worden gezet zijn jaren geleden begonnen, toen we hier nog niet mee bezig waren. Die projecten kun je niet meer op het laatste moment ingrij- pend veranderen. Dus voordat we echt effect gaan zien van de huidige inspanningen, zijn we wel een paar jaar verder." Hergebruik elementen Sinds kort gaat er veel aandacht uit naar het hergebruiken van bestaande bruggen en via - ducten. Voor betonnen bruggen heeft de Strategic Business Innovation Research (SBIR) Circulaire Viaducten een versnelling in gang gezet en er worden mooie resultaten geboekt met het oogsten en hergebruiken van betonnen liggers. Bij stalen bruggen ligt het wat complexer. Kuipers: "Hergebruik van een brug in dezelfde functie is niet snel aantrekkelijk. Je moet vaak opnieuw con- serveren, de brug moet precies passen, er is ingewikkeld transport nodig en de levens- duur is beperkt. Dat leidt allemaal tot hoge kosten en kan ertoe leiden dat hergebruik niet goedkoper is. Beter kan het zijn om een brug op een andere plek in te zetten met een lagere belasting. In dat geval is de levens- duur waarschijnlijk groter. Van de andere kant is het ook weer niet voor de hand lig- gend om een stalen verkeersbrug uit het Rijkswegennet als fietsbrug in te zetten. Die 2 Aanleg van het eerste circulaire viaduct door Van Hattum en Blankevoort, Rijkswaterstaat en Consolis Spanbeton in 2018. Door het modulaire ontwerp, bestaande uit 40 prefab-betonnen elementen, kan het viaduct volledig en ongeschonden worden gedemonteerd, verplaatst en herbouwd, foto: Nationale Bruggenbank 2 14? CEMENT 8 20 22 is dan flink overgedimensioneerd en er zou een zware fundering nodig zijn. Als je dat afzet tegen een nieuwe fietsbrug, dan is dat waarschijnlijk beter voor het milieu. Als je hergebruik vanuit de beheerdersrol bekijkt, zou je waarschijnlijk liever een nieuwe brug hebben. Die heeft nul risico's, kent een een- voudiger proces en is vaak goedkoper. Op korte termijn is dat dus veel aantrekkelijker. Maar gaan we voor een leefbare aarde in de toekomst, dan is hergebruik een van de ma- nieren om daar aan bij te dragen. Je spaart substantieel op het gebruik van primaire grondstoffen en op milieu-impact." Sturende rol Het perspectief moet anders. Kuipers: "Het is helaas veel te makkelijk geworden om oude constructies gewoon maar af te voe- ren. Het is eigenlijk gek dat we de impact daarvan niet meenemen. Dit zou veel meer een gezamenlijke verantwoordelijkheid moeten zijn. Opdrachtgevers moeten al vroeg kijken hoe op hergebruik kan worden ingezet of moeten hoge eisen meegeven aan recycling. Maar ook de markt kan meer ver- antwoordelijkheid nemen voor het milieu. Desnoods ten koste van de winst. Dat is na- tuurlijk makkelijk gezegd. Bouwbedrijven worden immers afgerekend op winstge- vendheid. Dus als we het volledig bij de markt neerleggen wordt het veel te duur en gebeurt er te weinig. De risico's zijn voor de markt veel te groot. Een aannemer gaat echt geen brug opslaan en 15 jaar wachten tot er een koper komt. Wij als overheden hebben veel beter zicht op wanneer iets nodig is en wanneer iets beschikbaar komt, dat kunnen we niet van de markt verlangen. Dat geldt overigens niet voor eenvoudige elementen als damwanden of geleiderails. Dat kan de markt prima oplossen. De omloopsnelheid is hoog, het kan en de risico's zijn laag. Maar voor complexere elementen zullen wij voor- lopig nog wel een sturende rol moeten blij- ven spelen. Daarmee kunnen we ervoor zorgen dat de kosten beheersbaar blijven. We zitten in een transitiefase en de ervaring leert dat de markt in zo'n fase nog niet goed werkt. Maar we kunnen het niet in ons eentje. Zo moeten we optrekken met andere over- heden. Dat biedt bovendien meer kans van slagen op projectniveau. Een stalen brug uit een van onze netwerken die niet meer vol- doet kan bij ons niet opnieuw worden inge- zet, maar wel in het onderliggend wegennet waar de belasting veel lager is." Eigenaarschap We moeten volgens Kuipers ook nadenken over eigenaarschap. "Nu vervallen vrijko- mende materialen aan de aannemer. Want als we inzetten op hergebruik, dan moeten we vrijkomende liggers voor een volgend project terugkopen. Daar komen kosten bij voor demontage, transport, bewerking, cer- tificering, garantie. Om hergebruik aantrek- kelijker te maken, zouden die kosten omlaag moeten. Misschien kan dat door eigenaar te blijven van een ligger en de markt alleen te betalen voor de verrichtingen die nodig zijn om hergebruik mogelijk te maken. Opslag is ook iets waar we naar kunnen kijken. Want het zal altijd nodig blijven elementen ergens tijdelijk op te slaan, voordat ze in een nieuw project kunnen worden gebruikt. Vragen wij dat aan de markt, dan zullen ze daar de be- hoorlijke kosten voor in rekening brengen, zeker gezien de huidige schaarste in beschik - bare grond. Gelukkig hebben wij zelf de no- dige locaties beschikbaar. Als we die inzetten voor opslag, kunnen we zo de kosten drukken." Nationale Bruggenbank Om vraag en aanbod bij elkaar te brengen heeft Rijkswaterstaat in samenwerking met gemeenten Amsterdam en Rotterdam de Nationale Bruggenbank opgezet. Dat idee is niet nieuw. Al in de jaren 80 bestond er een bruggenbank, die destijds van Rijkswater- staat is overgegaan naar Royal Haskoning- DHV. Vanwege de toenemende belangstelling voor circulariteit heeft Royal HaskoningDHV hun bruggenbank nieuw leven in geblazen. Tegelijkertijd werkte Rijkswaterstaat aan een vergelijkbaar initiatief, waar Amsterdam en Rotterdam graag bij wilden aanhaken. Samen hebben ze dat platform opgeschaald naar een landelijk niveau, voor alle overhe- den. "Dat was best een spannende exercitie. Van iets wat alleen voor intern gebruik is ge- maakt, naar iets wat door derden kan worden gebruikt. Maar het is gelukt en inmiddels is de Nationale Bruggenbank operationeel "Circulariteit is geen doel op zich. Het gaat om het beperken van de milieu-impact" CEMENT 8 2022 ?15 3 "Toepassing van tweedehands bruggen is niet altijd goedkoper dan een nieuwe aanleggen" 3 Demontage donorviaduct A7 Europaweg Groningen, foto: Fonger de Vlas Fotografie en toegankelijk voor derden. We hebben het beheer neergelegd bij de Bruggenstichting, als onafhankelijke partij. Een marktpartij had niet de voorkeur, want we kunnen ons als overheid niet verbinden met één com- mercieel initiatief. Daarmee zouden we een monopoliepositie creëren en andere, verge- lijkbare initiatieven benadelen. De ideale oplossing hiervoor hebben we nog niet, wel zien we dat hiervoor een regierol ligt bij over- heden. Wij weten al in een vroeg stadium wanneer iets vrijkomt."De Nationale Bruggenbak heeft het nodige in gang gezet en er is veel interesse vanuit verschillende partijen. En er staan al de nodige bruggen op. Denk aan de Keizers- veerbruggen, de Tijdelijke Suurhofbrug en zelfs de Van Brienenoordbrug. Wel is de func - tie van het platform nu nog vrij beperkt. Het gaat vooral om informatie over het moment waarop bruggen beschikbaar komen en de belangrijkste kenmerken. Is er interesse, dan wordt de vragende partij gekoppeld aan de beheerder. Er valt nog het nodige aan te ontwikkelen. "Er staan nu vooral nog volle- dige bruggen op, voornamelijk van staal. Het is nu zaak het aanbod te vergroten, ook van- uit andere overheden. Dat geldt ook voor af- zonderlijke onderdelen van bruggen, zoals leuningen of liggers. De komende tijd kijken we of we het systeem geavanceerder kunnen maken, bijvoorbeeld door te filteren op regio, type afnemer, of om met behulp van algorit- men de kans op matching te vergroten." Matching partner Alleen de bruggenbank is niet voldoende om hergebruik te realiseren. Het vraagt meer ondersteuning, bijvoorbeeld in de vorm van een matching partner. "Hergebruik is nog in ontwikkeling en je merkt bij sommige partij- en nog wel wat terughoudendheid. Gemeen- 16? CEMENT 8 20 22 ten haken af omdat het proces nieuw is, in- gewikkeld of risicovol. Ook voor aannemers is het niet eenvoudig. Zij hebben na gunning onvoldoende tijd om een ontwerp te maken op basis van een bestaande brug of onder- delen daarvan. Ook is het aanbod nog niet zo groot dat zij daar op voorhand al rekening mee kunnen houden bij hun inschrijving. Voor deze uitdagingen kan een matching partner een oplossing zijn, iemand die erva- ring heeft en weet welke stappen nodig zijn om belemmeringen weg te nemen. Of die weet welke stappen wanneer moeten wor- den genomen om hergebruik mogelijk te maken. Bijvoorbeeld hoe je moet toetsen als er nog geen protocol of goede regelgeving is. Dat kan bijvoorbeeld met expert judgement, zoals we dat bij de SBIR-projecten ook heb- ben gedaan. Topexperts hebben daar aange- toond dat de liggers voldeden. Matching zetten we nu al actief in voor vrijkomende liggers uit het SAA A9 Badhoevendorp ? Holendrecht. Daar komen een hoop liggers vrij en voor een deel is al een bestemming gevonden (zie ook artikel 'Hergebruik liggers A9', elders in dit nummer, red.). We willen die ervaring meenemen in het nieuw te vormen matching team. Het is belangrijk alle kennis en ervaring nuttig in te zetten." Verder komen De ontwikkelingen rond circulariteit gaan razendsnel. Er wordt gewerkt aan protocol- len en richtlijnen en in de praktijk gebeurt er momenteel veel. "We beginnen, beetje bij beetje, van ons systeem af te komen. Wij doen nu dingen die we voorheen niet voor mogelijk hielden. Ik vind het geweldig om te zien dat mensen het lef hebben dingen te doen, ook al is het soms ingewikkeld en duurder. Dat lef hebben we nodig om verder te komen." 4 4 Opslag voorgespannen prefab omgekeerde T-liggers uit donorviaduct KW21 Europaplein, foto: Royal HaskoningDHV "Een aannemer gaat naar waarschijnlijk niet een brug opslaan en 15 jaar wachten tot er een koper komt" CEMENT 8 2022 ?17