Verduurzaming tunnelgietbouw Beperkte aanpassing, grote impact 1 Havenkwartier Rotterdam, foto: Zonneveld ingenieurs 1 44? CEMENT 8 20 23 In de tweede helft van de vorige eeuw ontstond een enorme vraag naar woningen in Nederland, als gevolg van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Deze vraag diende richting de jaren 70 als aanjager voor de ontwikkeling van bouwmethodieken waarmee snel en goedkoop woningen kon- den worden gerealiseerd: de prefab casco- bouw en de tunnelgietbouw [1]. Het is nog steeds een veel toegepaste bouwmethode om snel en tegen lage kosten een hoge pro- ductie van woningen en woongebouwen te realiseren (foto 1). Warme en koude gietbouw Om de kosten laag te houden wordt bij tunnel - gietbouw gestreefd naar een hoge mate van repetitie en een korte uitvoeringscyclus: in 8 uur tunnelkist opbouwen en beton storten, vervolgens 16 uur uitharden. Deze korte uit- voeringscyclus werd in eerste instantie gere- aliseerd met warme gietbouw, een methode waarbij de tunnel gedurende de uithardings- fase wordt verwarmd met gasbranders, en de tunnel en constructie worden geïsoleerd (foto 2). Bij dit extern verwarmen kan bij- voorbeeld een betonmengsel met hoogoven- cement worden toegepast (CEM III), wat de milieu-impact van het mengsel aanzienlijk beperkt ten opzichte van mengsels met portlandcement [2]. Warme gietbouw wordt tegenwoordig niet veel meer toegepast, omdat opslag van gastanks in verband met de (bouwplaats) veiligheid vaak wordt beperkt of zelfs hele- maal verboden [2]. Als gevolg hiervan is tegenwoordig koude tunnelgietbouw de meest gangbare methode. Hierbij wordt een beton- mengsel toegepast met een hoge initiële uithardingssnelheid, waarvoor vaak een aanzienlijk aandeel portlandcement (CEM I) benodigd is. Door het slechtere milieuprofiel van CEM I ten opzichte van CEM III, staat de toepassing van koude gietbouw haaks op de duurzaamheidsambities waaraan de bouw- sector zich heeft gecommitteerd. Betonakkoord en roadmap CO? Klimaat en duurzaamheid zijn de afgelopen jaren belangrijke thema's geworden, maat- schappijbreed en daarmee ook voor de bouw - sector. Eind 2015 werd de Conference of Parties (CoP) van Parijs gehouden, waaruit het Klimaatakkoord van Parijs voortkwam. Dit klimaatakkoord is in 2020 in werking getreden. Belangrijkste uitkomst van het akkoord is het beperken van de mondiale temperatuurstijging met 1,5 °C (ambitieni- veau) tot 2 °C (maximaal). Om dit te berei- ken, heeft de Nederlandse politiek zich tot doel gesteld in 2030 de uitstoot van broei- kasgassen met bijna de helft (49%) te redu- ceren ten opzichte van 1990, en een uitein- delijke reductie van 90% of meer te realiseren in 2050. Vanwege het aanzienlijke aandeel in die uitstoot van de bouwsector in het alge- meen en specifiek van de betonsector, is in 2016 het initiatief voor het Betonakkoord opgestart door het toenmalige ministerie van Infrastructuur & Milieu en MVO Neder- land. Dit akkoord is in 2018 door een brede IR. MARCO SCHUURMAN RC Constructeur / Projectleider Zonneveld ingenieurs Docent Civiele Techniek TU Delft IR. ARNOLD ROBBEMONT RO Raadgevend Ingenieur / Directeur Zonneveld ingenieurs auteurs Met tunnelgietbouw kunnen snel en tegen lage kosten woningen worden gerealiseerd. Het is dan ook een veel toegepaste bouwmethodiek. Er valt potentieel veel terrein te winnen ten aanzien van milieu-impact door de betonsector. CEMENT 8 2023 ?45 vertegenwoordiging van private en publieke partijen in de sector ondertekend. De doel- stellingen ten aanzien van CO?-reductie: minimaal 30% reductie in 2030 (ambitie 49%), 100% reductie in 2050.Daarnaast is er ook wetgeving waar de bouwsector rekening mee moet houden. Voor woningbouw geldt sinds 2021 dat de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) maximaal 0,8 (?/m²/jaar) mag bedragen, een eis die in 2030 verder zal worden aangescherpt naar 0,5. Bij een aandeel van de hoofddraagcon- 2 Imagine Rotterdam, foto: Zonneveld ingenieurs 3 Vergelijk CO?-uitstoot warme versus koude gietbouw (mengseltype afhankelijk van bouwwijze en klimatologische omstandigheden) De invloed van ontkistings- sterkte en uithardingsduur is significant MILIEU-IMPACT WARME VERSUS KOUDE GIETBOUW In Stufib-rapport 21/Stutech- r apport 29 [4] uit 2012 is uitge- zocht wat de verschillen zijn van warme versus koude tunnelgiet- bouw ten aanzien van de carbon footprint, één van de leidende parameters in een MPG-bereke- ning voor betonconstructies. Daarbij is geconcludeerd dat koude gietbouw een factor 2,15 tot bijna 3 keer meer uitstoot van CO? veroorzaakt dan warme gietbouw (fig. 3). 2 3 structie van 25-60% [3] op de totale MPG, wordt het belang van verduurzaming voor de betonsector de komende jaren daardoor alleen maar groter. Milieu-impact Onderzoeken of en hoe tunnelgietbouw kan worden verduurzaamd, is niet helemaal nieuw. In 2012 en aansluitend in 2015 zijn diverse Stufib- en Stutech-studiecellen met verduurzaming van (onder andere) tunnel- gietbouw bezig geweest [4, 5]. In dit onder- 46? CEMENT 8 20 23 zoek is onder andere gekeken naar de invloed van de volgende parameters: warme versus koude gietbouw; ontkisten bij 10 MPa versus 14 MPa (mini- male eis volgens de norm); ontkisten na 16 uur versus na 40 uur ver- harden (cyclus van één dag versus cyclus van twee dagen). Hieruit blijkt dat koude gietbouw een hogere CO?-uitstoot heeft dan warme gietbouw (zie kader 'Milieu-impact warme versus koude gietbouw'). Ook de invloed van ontkistings- sterkte en uithardingsduur bleek significant: tot 50% minder CO? uitstoot en tot 40% ver- laging van de MKI (MilieuKosten Indicator, in ?/m²). Het bleef hierbij echter beperkt tot een theoretische exercitie; praktisch werden in genoemde rapporten nog geen handvatten gegeven hoe met name de lagere ontkistings- sterkte kan worden gerealiseerd. Dit is waar Zonneveld ingenieurs het afgelopen jaar mee aan de slag is gegaan. In dit artikel worden verschillende mogelijkheden aan de hand van deelonderzoeken en een casestudie behandeld. 4 Ontwikkeling druksterkte verschillende mengels bij wcf = 0,5 Ontwikkeling betonsterkte Om de mogelijkheden van verschillende betonmengsels bij koude gietbouw en de invloed daarvan op het milieuprofiel beter inzichtelijk te krijgen, is eerst de uithar- dingstijd van verschillende betonmengsels vlak na storten met elkaar vergeleken. Hier- toe is gebruikgemaakt van de rekenregels van de Betonhuis Betonpocket (2016/2020) [6, 7] (zie kader 'Berekening kubusdruk- sterkte'). De verharding van de volgende mengsels is met elkaar vergeleken: CEM I 42,5 N en CEM I 52,5 N (portlandcement) versus CEM III/A 52,5N en CEM III/B 42,5N (hoogovencement met een aanzienlijk lagere milieu-impact) (fig. 4). Op basis van deze grafieken kan wor- den geconcludeerd dat CEM III/B-mengsels ? zonder verwarmen ? niet zullen resulte- ren in een uitvoeringscyclus van een dag, aangezien het doorgaans te lang duurt voor- dat dergelijke mengsels beginnen te verhar- den. De sterkte begint zich immers na meer dan een dag te ontwikkelen. Een betonmengsel gebaseerd op CEM III/A daarentegen lijkt wel tot de mogelijk heden te behor en. Door het 4 CEMENT 8 2023 ?47 grotere aandeel portlandcement zal de ver- harding eerder starten en wordt na crica 16 uur al een kubusdruktsterkte van circa 2,5 MPa gerealiseerd.Deze sterkte is nog altijd een stuk lager dan die van CEM I 52,5N, die na 16 uur al voor een druksterkte van 10 MPa of meer zorgt. Er moeten dus aanvullende maatrege- len worden getroffen om sterkte en optre- dende spanningen op elkaar uit te lijnen. Aan de hand van een casestudie is gekeken of en hoe de spanningen in de constructie voldoende laag gehouden kunnen worden (daarover verderop meer). In tabel 1 en 2 is een globale vergelijking ge - maakt tussen de MKI's van betonmengsels op basis van CEM I 52,5 N en CEM III/A 52,5 N. Aan de hand hiervan kan worden geconcludeerd dat het toepassen van CEM III/A 52,5 N in plaats van CEM I 52,5 N kan resulteren in een reductie van bijna 50% op de uitstoot van broeikasgassen (GWP) en 25% op de milieukostenindicator (MKI). Het loont daarom om te zoeken naar opties in het tunnelproces om deze keuze in het beton- mengsel mogelijk te maken. Tunnelkist Om optredende spanningen en ontwikkelde druksterkte van het beton met elkaar in overeenstemming te brengen, is gekeken hoe de inzet van tunnelkisten kan worden aangepast, zodat bij een lagere sterkte kan worden ontkist. Bij tunnelgietbouw worden gestandaardi- seerde systemen toegepast voor de bekis- ting. Meest gebruikt zijn de hele tunnels, waarmee een hele beuk in één keer kan worden gestort (foto 5). Naast deze hele tun- nelelementen zijn er ook halve tunnelelemen - ten beschikbaar. Deze elementen kunnen worden gecombineerd met een stempelrij in het midden van de beuk (fig. 6). Het gebruik van deze stempelrij in het midden kan wor- den ingezet om de spanningen in met name de jonge betonvloer te beperken tot onder een acceptabel niveau. Om de mogelijkheden van een milieu- vriendelijker betonmengsel bij gebruik van een tussensteunpunt te onderzoeken, is een analyse uitgevoerd van de invloed van een tussenstempel op de optredende spanningen in het beton. Hiertoe is bij twee verschillende beuk- maten (5,4 m en 7,2 m) gekeken naar de spanningen in het beton tijdens de bouwfa- se, zowel zonder als met tussensteunpunt. Hierbij zijn de volgende (gelijke) randvoor- waarden aangenomen voor de verschillende varianten: vloerdikte d = 280 mm (een veel toegepaste dikte, ook vanwege isolatie van geluid/trillin- gen); een veranderlijke belasting van 1,0 kN/m² in de uitvoeringsfase; buigend moment bepaald bij een enkele, scharnierend opgelegde veldoverspanning (om de steunpuntscapaciteit in de vroege fase niet te overschatten); BEREKENING KUBUSDRUKSTERKTE f cm,cube(n) = a ? Nn + b/wcf ? c v olgens Betonpocket 4.8.2 met: f cm,cube(n) = gemiddelde kubusdruk- sterkte na n dagen verharding; N n = normsterkte van het gebruikte cement na n dagen wcf = water-cementfactor = 0,5 ( aanname, aandachtspunt is de verwerkbaarheid) a/b/c v olgens tabel Betonpocket: cement a b c CEM I en CEM II/B-V 0,85 3362 CEM III/A 0,82545 CEM III/B 0,7518 30 fck,cube = f cm,cube ? 8 MPa ( aanname, gebaseerd op NEN-EN 1992-1-1) f ck = f ck,cube ? 0,8 à 0,85 (afhankelijk v an de betonsterkteklasse) Tabel 1?Onderzochte mensgelssamenstellingen [kg/m³] CEMI [kgCO?/kg] CEMIII/A [kgCO?/kg] CEMIII/B [kgCO?/kg] cement zand grind water 300 780 1170 150 0,86 0,004 0,004 0 258 3,12 4,68 0 0,47 0,004 0,004 0 141 3,12 4,68 0 0,272 0,004 0,004 0 81,6 3,12 4,68 0 + 2400 266 0,111 149 0,062 89 0,037 kgCO?e/m³ kgCO?e/kg Tabel 2?MKI van mengels tabel 1 [kg/m³] CEMI [?/kg] CEMIII/A [?/kg] CEMIII/B [?/kg] cement zand grind water 300 780 1170 150 ? ? ? 0,060 0,001 0,001 0 ? ? ? 18,12 0,55 0,59 0? ? ? 0,0\f\f 0,001 0,001 0 ? ? ? 13,08 0,55 0,59 0? ? ? 0,026 0,001 0,001 0 ? ? ? 7,77 0,55 0,59 0 + 2\f00 ? ? 19,25 0,0080 ? ? 1\f,21 0,0059 ? ? 8,90 0,0037 /m ³ /kg 48? CEMENT 8 20 23 5 6 Bij toepassing van een tussen- steunpunt is de benodigde karakteristieke cilinderdruk - sterkte circa 0,7 a 1,2 MPa 5 Imagine Rotterdam. foto: Zonneveld ingenieurs 6 Gebruik halve tunnels, waarbij de middenstempels langer blijven staan uitgaand van een elastische verdeling van de spanningen in de betondoorsnede (geen kruip of scheurvorming); invloed van de wapening op de spanningen in de doorsnede wordt verwaarloosd. Dit resulteert in de spanningen in de door- snede zoals weergegeven in tabel 3, ofwel een minimaal benodigde karakteristieke cilinderdruksterkte van 0,7 en 1,2 MPa, voor respectievelijk een beukmaat van 5,4 m en 7,2 m. Dit betekent dat een gemiddelde kubusdruksterkte bij ontkisten nodig is van circa 11 à 12 MPa. (van karakteristiek naar gemiddeld = +8 MPa; van cilinder naar kubus = delen door 0,80 à 0,85) Dit is aanzienlijk minder dan de minimale gemiddelde kubus- druksterkte van 14 MPa zoals voorgeschre- ven in NEN 8670:2021, en kan binnen 16 uur worden bereikt zoals te zien in figuur 4, óók met bijvoorbeeld een mengsel op basis van CEM III/A in plaats van CEM I. CEMENT 8 2023 ?49 Hiermee behoort toepassing van een beton- mengsel met hoogovencement en daarmee een lagere milieu-impact tot de realistische verduurzamingsopties van koude tunnel- gietbouw. Overigens is de stap van karakteristiek naar gemiddeld gebaseerd op de relatie in de Eurocode voor deze parameters. Of deze stap ook opgaat voor jong beton is de vraag [7]. Deze methodiek dient daarom bij uitvoering gevalideerd te worden, bijvoorbeeld met rijpheidsmetingen. Aanvullende opties milieuwinst Uiteraard speelt niet alleen het tunnelsys- teem (al dan niet met tussensteun) een rol bij de krachtswerking in de jonge beton- vloer, ook de breedte van de standaard beuk speelt een rol. Door bijvoorbeeld overspan- ningen te verkleinen, wordt de milieu-im- pact van de constructie verkleind. De (con- structief benodigde) dikte van de vloer kan worden gereduceerd en er is minder wape- ning nodig. Daarentegen zijn ? bij eenzelfde totale breedte van het gebouw ? meer wan- den nodig, wat weer een negatieve impact heeft op de milieuprestatie van de draag- constructie.Verder speelt de hoeveelheid wapening in de wanden uiteraard een rol. Het is vrij ge- bruikelijk om wanden praktisch te wapenen met dubbele wapeningsnetten. Maar wat nu als hier niet meer wapening in de wanden wordt gestopt dan strikt noodzakelijk (twee- de draagweg / robuustheid), en ze dus verder als praktisch ongewapend worden uitgevoerd? Om gevoel te krijgen bij voorgenoemde parameters op de totale milieu-impact van een tunnelcasco, zijn een aantal varianten beschouwd. Hierbij is uitgegaan van vier verschillende beukmaten, oplopend van 3,6 m tot 9,0 m, bij een vaste totale breedte van het gebouw (dit betekent minder wanden bij een grotere beukmaat). Voor de benodig- de vloerdikte en wapening is uitgegaan van wat bij deze beukmaat constructief nodig is (bouwfysische eisen buiten beschouwing gelaten). De wanddikte bedraagt in alle ge- vallen 250 mm. Van de verschillende varianten is de GWP (Global Warming Potential, zie kader 'Maten voor duurzaamheid') en de MKI bepaald. Als eerste is hierbij uitgegaan van de minimaal benodigde wapening voor de vloeren, bij wan - den met 80 kg/m³ wapening. In de tweede stap is de wapening in de wanden beperkt tot wat er minimaal nodig is. Tot slot is voor het betonmensgel CEM III/A toegepast in plaats van CEM I. De uitkomsten staan in de grafieken in figuur 7, 8 en 9. In deze grafieken is te zien dat het beton een grotere bijdrage aan de milieu- impact van de draagconstructie heeft dan de wapening. De optimale beukmaat ? vanuit het perspectief van de milieubelasting ? lijkt zich tussen de 5,4 m en 7,2 m te bevinden, een mogelijke relatie met het omslagpunt waarbij stijfheid maatgevend wordt ten op- zichte van de sterkte. Desalniettemin resul- teert de optimalisatie van de wandwapening nog steeds in een significante verbetering van de milieuprestatie. Om dit te duiden, zijn de gecombineerde milieuprestaties van de optimalisaties naast elkaar gezet in figuur 10 (zonder onderscheid naar beton- of staal- aandeel). Geconcludeerd kan worden dat: een optimalisatie van het betonmengsel kan resulteren in: - 35-40% reductie van de GWP; - 25-30% reductie van de MKI/MPG; MATEN VOOR DUURZAAMHEID MKI - Milieukostenindicator: waarde waarmee alle milieu- effecten van een materiaal worden uitgedrukt in één getal, in euro's. Deze milieueffecten worden bepaald met een LCA. GWP - Global Warming Potential: een aanduiding voor de moge- lijke klimaatimpact van een broeikasgas. Klimaatimpact is een van de milieueffecten in de MKI/LCA. MPG - Milieuprestatie Gebouw: het totaal van de milieueffecten van alle materialen in een gebouw (MKI's) per m² bruto vloeroppervlakte, per jaar beoogde levensduur. Al met al biedt tunnelgietbouw grote kansen voor verduur- zaming van de Nederlandse betonbouw Tabel 3?Spanningen in de doorsnede bij verschillende varianten variant L beuk tussenstempels bouwfase optredend moment (1) (M Ed) optredende spanning (? el;d) optredende spanning (2) (? el;k) benodigde betonsterkte (f ck,min ) [m] [-] [kNm/m¹] [MPa] [MPa] [MPa] 1A 5,4 nee 26,42,01,82,7 1B 5,4 ja6,60,5 0,4 0,7 2A 7, 2 nee 46,93,63,24,8 2B 7, 2 ja11,70,90,8 1,2 (1) moment bepaald op basis van M = 1/10 · q · l²(2) ten behoeve van beoordeling risico op scheurvorming in de bouwfase 50? CEMENT 8 20 23 een optimalisatie van de wandwapening kan resulteren in: - 5-15% reductie van de GWP; - idem voor de MKI/MPG. Een en ander is afhankelijk van de beukmaat van de tunnel. Bovenstaande bevindingen worden in de vol - gende paragraaf verwerkt in een casestudie. Uiteraard zijn er nog andere (betontechno- logische) aspecten die invloed hebben op de uithardingsnelheid van beton. Denk bij- voorbeeld aan de water-cementfactor (wcf ) en de omgevingstemperatuur. Ook hiermee kan dus de samenstelling van het beton- mengsel worden geoptimaliseerd. In deze studie zijn deze parameters echter niet meegenomen. 8a 9b 9a 7b 8b 7 GWP (a) en MKI (b) bij verschillende vloeroverspanningen en vloerdikten (wanden d = 250 mm, A s = 80 kg/m³) 8 GWP (a) en MKI (b) bij ongewapende wanden (wanden d = 250, alleen verticale trekbandwapening) 9 GWP (a) en MKI (b) bij betonmengsel met CEM III i.p.v. CEM I 7a CEMENT 8 2023 ?51 Casestudie Om de invloed van de voorgaande factoren binnen een complete draagconstructie inclu- sief bijvoorbeeld de fundering te onderzoe- ken, is een casestudie opgezet aan de hand van een project van Zonneveld ingenieurs dat zich nog in de ontwerpfase bevindt (fig. 11). Bij Zonneveld is een tool ontwikkeld voor het berekenen van de milieu-impact van een draagstructuur (fig. 12). Deze rekent ener- zijds de uitstoot van broeikasgassen uit (GWP, Global Warming Potential) en toetst deze met behulp van de zogeheten SCO?RS-methodiek (Structural Carbon Rating Scheme, met label A++ t/m G) van het Institute for Structural Engineers [6]. Dit is een goede maatstaf voor de milieu-impact van de draagconstructie op de korte termijn (constructiefase). Anderzijds worden de MKI en het MPG (MilieuPrestatie Gebouwen) aandeel van de constructie door de tool berekend, waarmee de milieu-impact over meerdere impactcate- gorieën (denk naast broeikasgas bijvoorbeeld aan verzuring, vermesting, toxiciteit, aan - tasting van de ozonlaag en uitputting van grondstoffen) en gedurende de hele levens- cyclus kan worden beoordeeld. Bij gebruikelijke kengetallen voor koude tunnelgietbouw resulteert dit in de volgende (indicatieve) milieu-impact voor de draag- constructie van dit gebouw: GWP = 213 kg CO?e/m² (label C - SCO?RS methodiek) en MPG = 0,23 (constructie) / 0,77 (totaal, geëxtrapoleerd). 10 GWP (a) en MKI (b) bij gecombineerde optimalisaties 11 Impressie woongebouw casestudie 10a 11 10b 52? CEMENT 8 20 23 Power BI Desktop Overzicht verdiepingenlvl_ID Niveau? Opp kgCO2e/m2 MKI (?/m2) MPG (constr) ?/m2 100 begane grond 1261 148 13,42 0,18? 342 2301 eerste verdieping 1261 193 16,23 0,22? 240 002 tweede verdieping 1261 201 17,01 0,23? 249 203 derde verdieping 1261 200 16,99 0,23? 248 304 vierde verdieping 1261 185 15,67 0,21? 227 405 vijfde verdieping 1261 144 12,81 0,17? 199 506 zesde verdieping 722 127 11,20 0,15? 233 607 zevende verdieping 722 119 10,96 0,15? 232 708 achtste verdieping 722 119 10,96 0,15? 232 809 negende verdieping 722 119 10,96 0,15? 232 24-1 kelder 1283 279 26,12 0,35? 495 910 tiende verdieping 722 119 10,96 0,15? 232 1011 elfde verdieping 722 119 10,96 0,15? 232 f Totaal   21698 160 14,32 0,19? 280 Volume/materiaal 14 (0,1%)1932 (18,5%) 8508 (81,4%) NLRS_h2_staal_gen_Zi NLRS_f2_beton ? NLRS_f2_beton ihwg_g? kgCO2e totaal/materiaal 0 0? 0 1/56BKBVWDDOBJHQB=L 1/56BIBEHW? 1/56BIBEHWRQLKZJBJHQB=L kgCO2e totaal/verd 3HLO . GULH?. . . ????? ??? ??? ??? W??? HO??? NHOGHU. . ]HV?. . ?? ?? . . . . HHQHQWZLQWLJVW? QHJHQWLH? ]HYHQWL? QHJHQGHYHUGLHSLQJ YLMIGHYHUGLH? YLHUGHY? GHUGHY? WZHHGHYHUGL? HHUVWHYHUGLHSLQJ 1RQH DFKWVWHYHUGLHSLQJ Volume/type   )ORRU  1/56BB6)B/%BVWDOHQOLJJHU6)%BJHQB=L 1/56BB6)2B/%BLQ?)RXQGDWLRQ6O? %DVLF:DOO kgCO2e/m2 (vloer)oppervlak    159,8 159,84kgCO2e/m2 21698m2 (vloer)opp. 3,47jkg CO2e (tot) * Schatting totale MPG op basis van een aandeel van de constructie Aandeel CONSTR op de MPG0,3 MPG (totaal*F ? 0,8 ? 0,0 ? 1,6 ? 0,64 311KMKI (? tot) 14,3MKI (?/m2) 0,19MPG (constr) ? 6,1MTotaal (constructie) ? 295Cost per BVO Kosten constructie (indicatief ) * Reference Service Life (RSL) = 75 jaar voor wonen / mixed = 50 jaar voor kantoren RSi75 ? BVO / Totaalopp. verhouding0,95 20613 m2 BVO Deze optimalisatie van het tunnelcasco in het voorbeeldproject, van een mengsel met CEM III/A 52,5 N in plaats van CEM I / 52,5 N, resulteert in de volgende milieu-impact: GWP = 166 kgCO?e/m² (label B - SCO?RS methodiek) en MPG = 0,20 (constructie) / 0.66 (totaal, ge- extr apoleerd), oftewel een reductie van: 28% op de uitstoot van broeikasgassen (GWP) en 15% op de MPG van de draagconstructie. Tot slot is ? naast de optimalisatie van het betonmengsel ? het optimaliseren (minima- liseren) van de wandwapening nog verwerkt in de casestudie. In deze variant is ook de wandwapening geoptimaliseerd (reductie van ca. 40% wandwapening). Dit resulteert in de volgende kengetallen: GWP = 160 kgCO?e/m² (label B - SCO?RS methodiek) en MPG = 0,19 (constructie) / 0,64 (totaal, geëxtrapoleerd). Dit komt neer op een totale reductie van: 33% op de uitstoot van broeikasgassen (GWP) en 20% op de MPG van de draagconstructie. Conclusie Al met al biedt tunnelgietbouw grote kansen voor verduurzaming van de Nederlandse betonbouw. Door optimalisatie van het tunnelcasco is al een realisatie van label C (200-250 kgCO?e/m²) naar bijna label A (< 150 kgCO?e/m²) volgens de SCO?RS me- thodiek gerealiseerd. De laatste stappen voor label A kunnen zeker gevonden wor- den in de verduurzaming van de funde- ringsconstructie. Wel is het zaak om integraal met aannemer en betontechnoloog kritisch naar uitvoerings- proces en toegepaste betonmengsels te kijken. Dit onderzoek betreft vooral een onderzoeks- richting, in de praktijk zal moeten blijken dat dit ook echt kan worden gerealiseerd. De verwachting is dat op zeer korte termijn de eerste projecten volgens deze methodiek in uitvoering gaan. LITERATUUR 1?Linssen, J., Differentiatie woningbouw essentieel, Cement 2017/1. 2?Warme en koude gietbouw, Betonhuis (website: https://betonhuis.nl/betonmortel/ warme-en-koude-gietbouw). 3?Dutch Green Building Council, Koplopers in de utiliteitsbouw, april 2022. 4?Stufib rapport 21 / Stutech rapport 29, Duurzaamheid als ontwerpcriterium voor beton ? toegespitst op CO? ? Fase A: state-of-the-art, 2012. 5?Stufib rapport 24 / Stutech rapport 30, Duurzaamheid als ontwerpcriterium voor beton ? toegespitst op CO? ? Fase B: uitwerking basisopties, 2015. 6?Gibbons, O., Orr, J.J., How to calculate embodied carbon (Second edition), maart 2022. 7?Ruijs, M., Sterken, R., Linssen, J., Gewogen rijpheid op de bouwplaats, Cement 2020/2. 12 Dashboard casestudie Randstadtoren, geoptimaliseerd, bron: Kosten- en duurzaamheidstool Zonneveld ingenieurs 12 CEMENT 8 2023 ?53