themaWaterdichtheid een utopie?1 20164themaWaterdichtheideen utopie?1Waterdichtheid van constructies verdient aandacht van opdrachtgevers,constructeurs, aannemers en betonleveranciersWaterdichtheid een utopie? 1 2016 5Het maken van waterdichte constructies is geensinecure. Er zijn veel uiteenlopende factoren dielekkages kunnen veroorzaken en ook het aantalpartijen dat invloed heeft op waterdichtheid isgroot. Het is van belang dat er goed over hetprobleem wordt nagedacht en dat partijen hunverantwoordelijkheid nemen, meer dan nu vaak hetgeval is. Hoewel echte garanties nauwelijks zijn tegeven, levert dat wel de meeste kans op een goedeindresultaat.In theorie is beton nooit helemaal waterdicht. Het materiaalzelf is immers poreus waardoor er altijd wel enig transport vanwater(damp) mogelijk is. Ongescheurd beton is in de praktijkwel waterdicht, omdat de verdamping aan het oppervlakmeestal veel groter is dan het eventuele vochttransport dat doorhet ongescheurde beton plaatsvindt.Het grote probleem voor waterdichte constructies zijn descheuren in het beton. Zijn die te groot en doorgaand, dantreedt onherroepelijk lekkage op. Er is dan ook een duidelijkelink te leggen tussen scheurwijdte en waterdichtheid. Er zijnwel diverse richtlijnen voor minimumwapeningspercentages ofdikten van de betonconstructie. Maar helaas geven die geengarantie dat een constructie ook daadwerkelijk waterdicht is.Het is belangrijk dat ook een opdrachtgever nadenkt over water-dichtheid. In de ontwerpfase moeten vragen worden gesteld als:is `zweten' van het beton toegestaan of is injecteren achterafmogelijk? De opdrachtgever moet de mogelijkheden kennen ende consequenties van de verschillende alternatieven. Zijn advi-seurs moeten hem daarbij helpen; die moeten de verwachtingenmanagen. Zo is het opnemen van een eis voor scheurvrij betonmeestal niet realistisch. En alleen een eis voor een `waterdichtekelder' volstaat evenmin. Dat moet specifieker en is ook afhan-kelijk van de toepassing in de praktijk. Bij een parkeerkeldergelden nu eenmaal andere voorwaarden dan bij een archief.Of aan de eisen ten aanzien van waterdichtheid wordt voldaan,is afhankelijk van talloze, zeer uiteenlopende invloedsfactoren,zoals belastingen, vervormingen, krimp, hoeveelheid wape-ning, betonsamenstelling, weersinvloeden tijdens de stort,nabehandeling en omstandigheden op de bouwplaats. En diefactoren worden weer be?nvloed door verschillende betrokke-nen, zoals constructeurs, aannemers en betonleveranciers. Hetrealiseren van waterdichte constructies is al met al een bijzon-der complexe opgave. Het gaat in de praktijk daarom nog weleens mis en lekkende kelders zijn geen uitzondering.OntwerpDe basis voor een waterdichte constructie wordt gelegd in hetontwerp. Er is dan ook een belangrijke rol weggelegd voor deconstructeur. Hij heeft het beste inzicht in de krachtswerking enzal op basis van onder meer belastingen en opgelegde vervor-mingen bepalen hoe dik een constructie moet zijn en hoeveelwapening moet worden toegepast om ook de scheurwijdten tebeperken. Het toepassen van veel wapening ten behoeve van eengeringe scheurvorming lijkt weliswaar voor de hand liggend,maar is lang niet altijd een zaligmakende oplossing. Zeker nietomdat budgetten niet eindeloos zijn. Er zijn genoeg voorbeeldenvan constructies die exact volgens de voorschriften zijn ontwor-pen, met naar het lijkt voldoende hoge wapeningspercentages,maar die in de praktijk toch lekkages vertonen. En als het zoveris, zijn de scheuren door de grote hoeveelheid wapening vaakdermate klein dat het injecteren lastig is.Er kunnen alternatieven worden overwogen. E?n daarvan is dewapening te beperken tot de hoeveelheid die minimaal nodig isvoor de constructieve veiligheid en geen rekening te houdenmet overmatige scheurvorming. Je laat scheuren dan dusontstaan en kiest ervoor die achteraf te dichten.In NEN 6720 was hierover in toelichting op 4.3.3. aangegeven:"Omdat het beperken van scheurvorming ten gevolge van opge-legde vervormingen in het algemeen veel wapening vereist, kanhet uit economische overwegingen aanbeveling verdienen dezewapening achterwege te laten en zo nodig beschermende maat-1 Watervoerende scheuren in betonwanden met roestende wapeningfoto: Bescon Bestrijdingstechnieken B.V.2 Waterdichtheid van kelders is al meer dan 100 jaar een belangrijk onderwerpTotstandkoming artikelDit artikel is tot stand gekomen op basisvan een gesprek met drie redactieleden vanCement: een constructeur, Paul Lagendijk,een aannemer, Ren? Sterken, en eenschade-expert, Dick Hordijk.2Waterdichtheid een utopie?1 20166themaUitvoeringHoewel, zoals gezegd, een goed ontwerp een heel belangrijkebasis vormt voor een waterdichte constructie, is ook de uitvoeringzeer bepalend voor het uiteindelijke resultaat. Een uitstekendontwerp kan door een slechte uitvoering immers flink om zeepworden geholpen. Dat kan diverse oorzaken hebben, zoalsextreme weersomstandigheden, grote temperatuurontwikkelin-gen, slechte verdichting, en onvoldoende nabehandeling. Hoeweleen goede constructeur ook nadenkt over de uitvoering, kan hijde uitvoeringsaspecten niet volledig overzien. De constructeur isdan ook niet de enige die de verantwoordelijkheid draagt voorwaterdichtheid. Ook de aannemer speelt een rol.Vaak omschrijft de constructeur in de ontwerpspecificatie datniet hij maar de aannemer verantwoordelijk is voor de water-dichtheid, juist omdat die de uitvoeringsomstandighedenbepaalt. Een aannemer weet onder welke omstandigheden erwordt gestort, welk mengsel wordt gebruikt en waar de stort-naden liggen. En hij is verantwoordelijk voor een goedeverdichting en nabehandeling.Het is van belang dat een aannemer goed op de hoogte is van deeisen en de invloedsfactoren op de waterdichtheid. Is hij dat nietdan ontstaat voor hem een groot risico. Want bij problemenachteraf zal vaak naar de aannemer als schuldige wordengewezen, hoewel niet altijd terecht. Gelukkig zijn er genoegaannemers die zo veel ervaring hebben opgedaan met water-dichte constructies, dat zij goed inzicht hebben in de risico's. Zijhebben bovendien een waarschuwingsplicht. Willens en wetensuitvoeren wat op papier staat terwijl je weet dat er een groot risicoop lekkages bestaat, is niet toegestaan. Een aannemer doet er bijtwijfel goed aan al in de aanbestedingsfase vragen te stellen aande opdrachtgever over die waterdichtheid. Op die manier komter voor alle op het betreffende project ingeschreven aannemersinformatie naar voren in de zogenoemde nota van inlichtingen.De waterdichtheid puur en alleen op het bordje van de aannemerleggen, is ook weer geen goede oplossing. De aannemer heeftregelen te nemen, bijvoorbeeld door de te wijde scheuren teinjecteren. Uiteraard moet er door het nemen van betontechno-logische en uitvoeringstechnische maatregelen naar wordengestreefd scheurvorming zoveel mogelijk te voorkomen. Hierbijkan gebruik worden gemaakt van de in de praktijk opgedaneervaringen met bepaalde maatregelen, zoals het koelen vanbeton of het toepassen van een goede nabehandeling".Het injecteren kan worden betaald met het geld dat wordtuitgespaard door de lagere hoeveelheid wapening. Uiteraardmoeten hierover vooraf goede afspraken worden gemaakt metde opdrachtgever. Ook moet worden bekeken of injecteren?berhaupt wel mogelijk is en wanneer dat moet gebeuren. Enmen moet er zich van bewust zijn dat ??n keer injecterenmeestal niet voldoende is en dat scheurvorming en injecterenook esthetische consequenties hebben. Vaak is een afwerkingvan het betonoppervlak gewenst.Een ander alternatief is het aanbrengen van schijnvoegen waardoorscheuren op vooraf aangewezen plaatsen ontstaan. Op die plaatsenkan de constructie aan de buitenzijde worden afgeplakt. Een derge-lijke oplossing wordt ook gebruikt bij toepassing van schilwanden,waarbij de naden van de buitenzijde worden afgeplakt. Het is zelfsdenkbaar een constructie in zijn geheel `in te pakken'.Een andere oplossing die nog wel eens wordt overwogen, is hetdilateren van de constructie. Dilataties zijn ervoor bedoeld tevoorkomen dat vervormingen worden verhinderd en er dusvoor te zorgen dat geen scheurvorming ontstaat. Maar dilatatiesleveren lang niet altijd het gewenste resultaat. Dilatatieprofielenleiden vaak tot complexe wapeningsdetaillering en zijn zelf ookweer een zwakke schakel.Welke oplossing ook wordt gekozen, het is vooral belangrijk ervooraf goed over na te denken en de consequenties te overzien.Duidelijke communicatie met de opdrachtgever is essentieel.Maar feit is dat het waterdicht maken een bijzonder complexeopgave is. Sterker nog, lang niet voor elke situatie is een kant-en-klare, ideale oplossing beschikbaar.3Waterdichtheid een utopie? 1 2016 73 Betonreparatie door middel van injectiefoto: Concretum bvstellend vermogen door toevoeging van bacteri?n. Bij scheurentot 0,4 mm zijn daar verrassend goede resultaten mee geboekt.Het is een kansrijke ontwikkeling die binnen vijf tot tien jaarop grootschalige toepassing lijkt te kunnen rekenen.VerantwoordelijkheidZelfs met de beste bedoelingen, resulterend in een goedontwerp, een deugdelijke uitvoering en het juiste mengsel,komen lekkages in de praktijk voor. De oorzaak is lang nietaltijd eenduidig vast te stellen. En als die al duidelijk is, is datvaak vanwege inzichten die pas achteraf bekend zijn.De bouw kent een cultuur dat als er iets fout gaat er een schul-dige moet worden aangewezen. Omdat de oorzaak niet directduidelijk is, is ook die schuldvraag meestal een heikele kwestie.Zeker bij traditionele contracten waar verantwoordelijkheid voorontwerp en uitvoering zijn gescheiden. Bij Design&Construct-contracten is in ieder geval duidelijk welk bedrijf verantwoor-delijk is. Maar welke discipline binnen dat bedrijf, blijft danevenwel de vraag.Om problemen zo veel mogelijk voor te zijn, is het nodig datpartijen hun verantwoordelijkheid nemen. En juist dat gebeurtde laatste jaren steeds minder. Partijen schuiven verantwoorde-lijkheden van zich af, onder druk van teruglopende honorariaen een toenemende claimcultuur. Dit is een verkeerde ontwik-keling. Mensen moeten het lef hebben buiten hun opdracht tetreden en met andere partijen mee te denken. Wat voorop moetstaan, is een goede kwaliteit van het eindproduct. Formeleverantwoordelijkheden en een te laag honorarium mogendaarbij niet te veel een belemmering zijn. Trek aan de bel alsproblemen worden voorzien. Maak het tijdig bespreekbaar.Want een ogenschijnlijke besparing aan de voorkant, levert nietzelden een driedubbele strop op achteraf. Daar is uiteindelijkniemand bij gebaat.AandachtHet waterdicht maken van constructies is een verre vaneenvoudige opgave. Echte garanties vooraf zijn bijna niet tegeven. Wat wel duidelijk is, is dat het onderwerp de aandachtmoet krijgen dat het verdient, van zowel opdrachtgever,constructeur, aannemer als betonleverancier. Er moet goedworden gecommuniceerd en kennis moet worden vastgelegd.Dat geldt ook voor het onderwijs. Studenten moeten al bewustworden gemaakt van de problematiek. Jacques Linssenop zijn beurt immers geen goed inzicht in de krachtswerking inde constructie. Wat zijn de belastingen, hoe zijn die verdeeldover de constructie, hoe is de stabiliteit geregeld, is er sprakevan schijfwerking, wat zijn de opgelegde vervormingen? En hetis helaas niet zo eenvoudig dat je wapening, die nodig is alsgevolg van de uitvoeringsomstandigheden, zo maar kunt optel-len bij de wapening die volgt uit de krachtswerking. Je zult hetaltijd integraal moeten bekijken. Bovendien zal een aannemereen ontwerp dat niet deugt nooit kunnen herstellen. Een goedewaterdichte constructie is dus altijd een samenwerking tussenontwerp en uitvoering.BetonmengselBehalve de ontwerp- en uitvoeringsaspecten speelt ook hetbetonmengsel een grote rol. Zo hangt de temperatuurontwik-keling sterk af van de hoeveelheid en het type cement. Maarook uitdrogingskrimp en autogene krimp kunnen scheurvor-ming veroorzaken. In het ontwerp kan het mengsel wordenvoorgeschreven maar aannemers hebben vaak aanvullendewensen in verband met bijvoorbeeld ontkistingstijdstip enverwerking. Als op basis daarvan het mengsel wordt aangepast,kan dat weer nadelige invloed hebben op de scheurvorming.Wil een aannemer bijvoorbeeld meer cement om sneller tekunnen ontkisten, zal dat gevolgen hebben voor de krimp. Hetis dan ook essentieel dat aannemer en leverancier hier duidelijkover communiceren. In de praktijk gebeurt dat lang niet altijd.In plaats van het voorschrijven van een mengsel kunnen in hetontwerp ook eisen worden gesteld aan de temperatuurontwik-keling, bijvoorbeeld de maximale temperatuur en de maximaletemperatuurgradi?nt. Het is dan aan de aannemer en de leve-ranciers om een mengsel toe te passen dat daaraan voldoet.Als er overeenstemming is over het mengsel, moet het betref-fende mengsel uiteraard ook daadwerkelijk worden geleverd.Gelukkig gebeurt dat vrijwel altijd, zeker bij een goede ingangs-controle. Maar voor een goed mengsel geldt hetzelfde als vooreen goed ontwerp: zonder een deugdelijke uitvoering leidt hetalsnog tot problemen.OntwikkelingenEr zijn ontwikkelingen in de bouw die kunnen bijdragen aaneen betere waterdichtheid van constructies. Zo is de rekensoft-ware waarmee temperatuurontwikkelingen kunnen wordenvoorspeld, steeds toegankelijker. Echter d? oplossing is dat niet.Oorzaken van scheurvorming zijn dermate complex dat ze nietvolledig zijn te modelleren.Ook de materiaalontwikkeling staat niet stil. Zo kan toepassingvan staalvezels in beton in sommige situaties een oplossing zijn.Een zeer actuele ontwikkeling is het stimuleren van het zelfher-