Werken aan constructieve veiligheid Inleiding artikelenserie over constructieve veiligheid 1 Bouwwerkzaamheden in de wijk Katendrecht, Rotterdam, foto: Frans Willem Blok 1 60? CEMENT 1 20 22 Instortingen in de bouw zijn van alle tijden, maar de laatste jaren is de aandacht ervoor enorm toe- genomen. Komt dat doordat de informa- tievoorziening beter wordt of is er meer aan de hand? Een greep uit de incidenten die de afgelopen twintig jaar het landelijke nieuws haalden: de instorting van het parkeerdek bij het Van der Valk Hotel in Tiel (2002), de instorting van vijf balkons in Patio Sevilla in Maastricht (2003), een scheur en een ver- zakking in het dak van parkeergarage op het Bos en Lommerplein in Amsterdam (2006), een ingestorte betonvloer van de B-Tower in Rotterdam (2010, foto 2), de gedeeltelijke instorting van het dak van de Grolsch Veste (2011, foto 3), de gedeeltelijke instorting van de parkeergarage bij Eindhoven Airport (2017, foto 4), de ingestorte parkeergarage in Wormerveer (2018) en de gedeeltelijke instorting van het tribunedak van het AZ- stadion in Alkmaar (2019, foto 5). Recent (oktober 2021) kan aan dit rijtje het bezwijken van een tribune-element in het NEC-stadion in Nijmegen worden toegevoegd. Onderzoeken Telkens deden de instortingen het nodige stof opwaaien en vaak volgden er uitgebreide onderzoeken. Hierbij werd zowel naar de techniek gekeken als naar de procesmatige oorzaken en de organisatie van het ontwerp- en bouwproces. Dit artikel richt zich met name op deze laatste invalshoek. Zo deed gemeente Amsterdam onder- zoek naar het Bos en Lommerplein en onder- zocht de VROM-inspectie de incidenten door sneeuwval en wateraccumulatie. Ook de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) richtte zijn pijlen sinds de oprichting in 2005 meerdere malen op de bouw. In 2006 verscheen het eerste rapport naar aanlei- ding van vier incidenten met vallende gevel - platen. Bij twee recente onderzoeken van de OVV, in 2018 en 2020, ging het specifiek om constructieve veiligheid. In 2018 verscheen het rapport 'Bou- wen aan constructieve veiligheid' naar aan- leiding van de gedeeltelijke instorting van de parkeergarage bij Eindhoven Airport. Naast fouten in het ontwerp ? de naden tussen de breedplaten bevonden zich in het midden van de overspanning waardoor het detail zeer kwetsbaar was ? was het ongeluk vol- gens de OVV te wijten aan tekortkomingen in het proces en de uitvoering. De bouw leert onvoldoende van ongevallen, bouw- werken worden nog te vaak als uniek be- schouwd, er is een te grote focus op lage prijs en er is te veel versnippering. Kort erna, in 2020, verscheen het rap- port 'Verborgen gebreken'. Dit naar aanlei- ding van de instorting van het tribunedak van het AZ-stadion in Alkmaar, veroorzaakt door een slechte lasverbinding in het staal. De belangrijkste conclusie ? naast een be- vestiging van de bevindingen uit het eerder verschenen rapport over 'Eindhoven' ? was dat de periodieke aandacht voor construc- tieve veiligheid in de gebruiksfase van ge- bouwen onvoldoende is geborgd. Bij gebouw- eigenaren staat de zorgplicht niet op het IR. BOB GIESKENS VNconstructeurs IR. JACQUES LINSSEN Redactie Cement / Aeneas Media auteurs Maastricht, Eindhoven, Wormerveer, Nijmegen; het zijn inmiddels begrippen geworden die synoniem staan voor wat er mis kan gaan in de bouw. Hoewel de incidenten telkens zeer serieus werden genomen, er diverse onderzoeken zijn uitgevoerd en acties in gang zijn gezet, lijkt het aantal maar niet af te nemen. De meest recente initiatieven, onder meer naar aanleiding van een oproep van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, moeten nu het tij doen keren. CEMENT 1 2022 ?61 netvlies en de overheid houdt geen actief toezicht. De OVV adviseerde om voor grote publieke gebouwen een periodieke controle van de constructie verplicht te stellen. Initiatieven voor verbetering De veelheid aan incidenten en onderzoeken heeft ertoe geleid dat het onderwerp con- structieve veiligheid al zo'n 20 jaar volop in de belangstelling staat, ook in de construc- teurswereld. Het besef ontstond dat con- structieve veiligheid de resultante is van een keten van partijen, zowel publiek als privaat, en zowel individueel als collectief. En er werden diverse initiatieven gestart, vanuit verschillende partijen, zoals VNconstruc- teurs, Koninklijke NLingenieurs en Konink- lijke Bouwend Nederland. Ieder vanuit de eigen verantwoordelijkheid en rol, maar wel werd er nadrukkelijk samengewerkt. Zo startte in 2006 het programma 'Leren van instortingen' van CUR Bouw & Infra, gevolgd door het Plan van Aanpak Constructieve Veiligheid (op initiatief van de Betonvereniging) in datzelfde jaar en de op- richting van het Platform Constructieve Vei- ligheid, twee jaar later. Dit platform was een samenwerkingsverband tussen overheden, opdrachtgevers, bouwbedrijven en ingeni- eursbureaus en had als doel de aandacht voor en de borging van constructieve veilig- heid tot een vanzelfsprekendheid te maken. In 2008 verscheen het eerste Compen- dium Aanpak Constructieve Veiligheid (her- zien in 2011 en in 2018 omgezet naar het di- gitale Kennisportaal Constructieve Veiligheid). Daarin worden bestaande instrumenten en inzichten in één samenhangend kader gepre- senteerd. In 2009 werd het ABC-meldpunt opgericht, waarin incidenten werden gemeld, geanalyseerd en de conclusies gedeeld om zo herhalingen te voorkomen. Sinds 2010 bestaat het Constructeursregister, dat het voor buitenstaanders inzichtelijk maakt dat er verschil in kwaliteit van medewerkers bestaat bij de verschillende bureaus en dat moet helpen bij het selecteren van een con- structeur. Relatieve stilte Na deze veelheid aan plannen en initiatieven, volgde een periode waarin de aandacht schijnbaar iets afnam. Het Platform Con- structieve Veiligheid stopte en ook het ABC-meldpunt hield op te bestaan. Een van de oorzaken was het verdwijnen van finan- ciering vanuit de overheid en een aantal betrokken brancheorganisaties, mede van- wege het deels wegvallen van collectieve middelen, zoals de O&O-gelden. Daardoor kwamen ook enkele kennisinstellingen in zwaar weer terecht, waardoor de mogelijk- heden om richtlijnen te onderzoeken, te ontwikkelen en te onderhouden werden beperkt. Ook het Constructeursregister heeft nog niet de gewenste omvang bereikt. Weliswaar werd een groot aantal construc- teurs beëdigd, maar de groei stagneert en de vraag naar Registerontwerpers en Register- constructeurs vanuit opdrachtgevers is er nog altijd niet of nauwelijks. Hoewel het gevoel van urgentie tijde- lijk verdween, nam de bewustwording van risico's in die periode ontegenzeggelijk toe. Maar dit leidde niet tot een geborgde werk- De OVV sprak zijn zorg uit dat de bevindingen nog niet tot substantiële veranderingen in de bouwsector hebben geleid REACTIE KERNCOALITIE EN STUURGROEP PROGRAMMA 'VEILIGHEID IN DE BOUW' Veiligheid is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle partijen. Ieder vult die verantwoordelijkheid in vanuit zijn eigen rol en expertise. Maar is er meer nodig. Regie en afstemming tussen partijen gedurende ontwerp, realisa- tie en beheer van bouwwerken is cruciaal. Daarom zijn opdrachtgevers, advi- seurs en bouwbedrijven gezamenlijk het verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw' gestart. De voorstellen tot verbetering komen uit de praktijk. Ze geven erkenning aan de expertise en het vakmanschap die we gezamenlijk hebben opgebouwd. En ze geven richting en duidelijkheid. In de implementatiefase, die vorig jaar is begonnen, passen we de ontwikkelde visie toe in leerprojecten. Voor het slagen van het verbeterprogramma is het van belang dat de ervaringen en resultaten uit deze leerprojecten breed wor- den gedeeld. Om de sector mee te krijgen in de beweging is het van belang dat de visie breed bekend en geaccepteerd is. Dat geldt ook voor de praktijk- ervaringen met alle kansen en belemmeringen die blijken uit de praktijk. Als stuurgroep en kerncoalitie van het programma 'Veiligheid in de Bouw' zijn we dan ook verheugd met de artikelenreeks die Cement samen met VNcon- structeurs heeft geïnitieerd. Constructieve veiligheid is een belangrijke pijler van ons programma, en de lezers van Cement kunnen mede het verschil maken. Doe er uw voordeel mee! Namens Governance Code Veiligheid in de Bouw, het Opdrachtgeversforum in de bouw, Koninklijke Bouwend Nederland, VNconstructeurs en Koninklijke NLingenieurs 62? CEMENT 1 20 22 wijze met structureel betere resultaten. Ook was er geen sprake van een vorm van cen- trale regie of sturing. Wat in deze ontwikkeling niet onge- noemd mag blijven, is de rol van overheid en opdrachtgevers (zowel publiek als pri- vaat). Een landelijke trend was een terug- trekkende overheid en een afname van be- reidheid, kennis en budget om inhoudelijk te participeren. Veel verantwoordelijkheden werden neergelegd bij de markt. De markt heeft deze beweging echter niet volledig kunnen compenseren. Ook voor opdracht- gevers geldt, al sinds begin van deze eeuw, dat het moeilijk is hen echt aan te haken en (collectief ) medeverantwoordelijkheid te laten nemen. Uitzondering vormt wellicht de Gedragscode van NEPROM, maar die is in de praktijk niet of nauwelijks gehandhaafd. Ook bij de Governance Code Veiligheid in de Bouw en het Opdrachtgeversforum stond constructieve veiligheid in de praktijk nooit echt op de agenda. En de aandacht die er was, kwam voornamelijk vanuit de grote publieke opdrachtgevers. Impuls Ook qua incidenten bleef het een aantal jaren relatief rustig. Tot 2017, toen de parkeer- garage bij Eindhoven Airport gedeeltelijke instortte. Het daarop volgende OVV-rapport 'Bouwen aan constructieve veiligheid' (2018) zorgde voor een flinke impuls in de sector om opnieuw met het thema aan de slag te gaan. De kernboodschap in dat rapport was zonneklaar: er is onvoldoende zorg voor constructieve veiligheid en dat moet anders. De OVV sprak zijn zorg uit dat de bevindin- gen uit eerdere onderzoeken nog niet tot substantiële veranderingen in de bouw - 2 In 2010 stortte in de B-Tower in Rotterdam een betonvloer in, foto: KLPD De reactie van de sector kon op waardering rekenen van de OVV 2 CEMENT 1 2022 ?63 3 In 2011 stortte een deel van het dak van Grolsch Veste in, foto: Holland Luchtfoto SAMENWERKENDE PARTIJEN Aan het programma 'Veiligheid in de Bouw' wordt door de volgende vijf partijen samengewerkt: ? De k erngroep Governance Code Veiligheid in de Bouw: samenwerkingsver- band van een aantal grote bouwbedrijven, publieke opdrachtgevers, advies- bureaus en installatiebedrijven ? Het Opdr achtgeversforum in de Bouw: samenwerkingsverband van een aantal publieke opdrachtgevers ? K oninklijke Bouwend Nederland: brancheorganisatie van bouw- en infrabedrijven ? De V ereniging Nederlandse Constructeurs: brancheorganisatie van constructie- adviesbureaus ? K oninklijke NLIngenieurs: brancheorganisatie van advies- en ingenieursbureaus Deze vijf partijen hebben gezamenlijk een stuurgroep, kerncoalitie en werkgroepen ingericht om het programma te implementeren. Vaak wordt ook gesproken over het TOPoverleg. Dit is een regulier overleg tussen Koninklijke Bouwend Nederland, een aantal van hun grote leden en een aantal grote publieke opdrachtgevers. In een van deze overleggen werd de conclusie getrokken dat een gezamenlijke aanpak, en dus ook een gezamenlijke reactie op de aanbevelingen van de OVV, wenselijk en noodzakelijk is. Het TOPoverleg werd voor dit doel tijdelijk uitgebreid met VNconstructeurs, Koninklijke NLIngeni- eurs en een aantal van hun grotere leden; dit werd het TOPoverleg Veiligheid genoemd. Dit overleg heeft geen rol (meer) bij de aansturing van het genoemde programma. DOCUMENTEN Enkele belangrijke, deels in dit artikel genoemde documenten (in de online versie van dit artikel staan links naar de betref- fende documenten): ? R apport OVV 'Bouwen aan construc - tieve veiligheid ? Lessen uit instorting parkeergebouw Eindhoven' (oktober 2018) ? Aanbe velingen OVV 'Bouwen aan con- structieve veiligheid' (oktober 2018) ? Brie f samenwerkende partijen met reactie op rapport en aanbevelingen OVV (oktober 2019) ? R eactie OVV op brief samenwerkende partijen (februari 2020) ? R eactie samenwerkende partijen op reactie OVV (februari 2020) ? R apport OVV 'Verborgen gebreken? ? Lessen uit de inst orting van het dak van het AZ-stadion' (november 2020) ? Aanbe velingen OVV 'Verborgen gebre- ken? ? Lessen uit de instorting van het dak van het AZ-stadion' (november 2020) ? R eactie samenwerkende partijen op OVV-rapport 'Verborgen gebreken?' 3 64? CEMENT 1 20 22 4 In 2017 bezweek een deel van de in aanbouw zijnde parkeergarage bij Eindhoven Airport, foto: Jacques Linssen Een van de concrete ideeën die momenteel worden uitge- werkt is het aanwijzen van slechts één constructeur in iedere fase die eindverant- woordelijk is voor de constructieve veiligheid van een geheel bouwwerk sector hebben geleid, daarbij wijzend naar de hele keten. De gezamenlijke aandacht voor constructieve veiligheid is onvoldoende, niemand in de keten neemt de verantwoor- delijkheid en de sector slaagt er niet in om het proces zo te organiseren dat veiligheids- risico's goed worden beheerst. Belangrijk punt daarbij is zoals gezegd de versnippe- ring. De OVV kwalificeert die als een keuze van de sector zelf, terwijl de sector het meer als een gegeven beschouwt. De OVV gaat niet zo ver dat die versnippering per se moet verdwijnen, maar wel moeten betere afspra- ken worden gemaakt om de nadelige gevol- gen ervan te beperken. Tot slot hekelde de OVV ook de schuldcultuur: partijen lijken na een incident vooral bezig te zijn met het afwentelen van de schuld. Deze cultuur moet worden omgezet in een leercultuur. Het is volgens de OVV kortom de hoogste tijd dat de bouwsector zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt om de noodza - kelijke verbeterslag te maken. Het is een serieuze boodschap die duidelijk is geland bij de sector. Alle partijen zien inmiddels de noodzaak dat dit het moment is substantiële stappen te zetten in het bou- wen aan (constructieve) veiligheid. Naar aanleiding van de concrete aanbevelingen die de OVV deed aan vier organisaties ? res- pectievelijk de kerngroep Governance Code Veiligheid in de Bouw, het Opdrachtgevers- forum in de bouw, Koninklijke Bouwend Nederland en VNconstructeurs ?, hebben deze partijen zich, samen met Koninklijke NLingenieurs, verenigd (zie kader 'Samen- werkende partijen'). Dit resulteerde in een gezamenlijk verbeterprogramma 'Veiligheid in de Bouw' en in een gezamenlijke reactie aan de OVV. Daaruit sprak een duidelijke ambitie: geen onveilige bouwwerken of in- stortingen en geen dodelijke ongevallen of ongevallen met ernstig letsel. In die brief werd een actieplan gepresenteerd, met drie hoofdpunten: Regie op veiligheid in het bouwproces: de opdrachtgever krijgt een rol als regievoerder veiligheid. Deze ziet er in het proces op toe dat alle verantwoordelijken op het vlak van veiligheid hun verantwoordelijkheid nemen en ernaar handelen. Borgen van de constructieve veiligheid: er is in iedere fase slechts één constructeur eindverantwoordelijk voor de constructieve veiligheid en het streven is deze verantwoor- delijkheid gedurende het proces zo min mogelijk te laten wisselen. 4 CEMENT 1 2022 ?65 Het verinnerlijken van het lerend vermogen: permanente en systematische inzet om de veiligheid(scultuur) in de bouw te verbeteren. Deze reactie van de sector kon op waarde- ring rekenen van de OVV. Wel vroeg de raad nadere aandacht voor enkele onderdelen: het afleggen van verantwoording, meer eenduidigheid in de verantwoordelijkheids- verdeling, invulling van professionele tegen- spraak en een uitgewerkt tijdspad. Om het actieplan verder uit te werken en te imple- menteren, is door de vijf partijen een stuur- groep ingericht. Er werd een implementatie- plan opgesteld en er zijn leerprojecten gestart. Recent is door de vijf partijen ook gerea- geerd op de aanbevelingen van de OVV uit het rapport over het AZ-stadion. In een brief geven zij aan actief mee te werken aan een periodieke controle van publieke gebouwen waar veel mensen komen (NEN-EN 1990 gevolgklasse 3). Daarnaast zullen zij een voorstel ontwikkelen voor een registratie- systeem voor incidenten dat in de gehele sector moet worden geïmplementeerd. Daarmee wordt beoogd het lerend vermogen in de sector verder te versterken, aanvullend op de leerprojecten die nu lopen. Procesverbeteringen Een van de concrete ideeën die momenteel worden uitgewerkt is het aanwijzen van slechts één constructeur in iedere fase die eindverantwoordelijk is voor de constructieve veiligheid van een geheel bouwwerk. Tijdens de ontwerpfase is dit de ontwerpend con- structeur en tijdens de engineering en reali- satie de coördinerend constructeur nieuwe stijl. Deze heeft ook een rol bij het vaststellen of tijdens de uitvoering ook gebouwd wordt conform het ontwerp. Verder wordt nagegaan hoe de regie- voerder veiligheid en de coördinerend con- structeur nieuwe stijl kunnen worden ver- ankerd in contractmodellen zoals de DNR en de UAV(-GC). Met deze initiatieven worden in de samen- werking tussen verschillende partijen in de bouw stappen gezet om instortingen in de toekomst te voorkomen. Cement start, in samenwerking met VNconstructeurs, een artikelenserie waarin al deze initiatieven worden toegelicht en waarin (tussentijdse) resultaten worden gedeeld. Met deze serie wil Cement een bijdrage te leveren aan een snelle doorvoering van procesverbeteringen en daarmee aan een betere constructieve veiligheid in Nederland. ARTIKELENSERIE Dit artikel is de start van een artikelenreeks over constructieve veiligheid die Cement in samen- werking met VNconstructeurs het komende jaar gaat publice- ren. In deze serie komen onder meer aan bod: de coördinerend constructeur nieuwe stijl, de BRL 5022 Coördinerend Con- structeur, de gevolgen voor de DNR-STB, contractvorming, demarcaties beton staal en hout, lerend vermogen, kwalifi- caties constructeurs en de rol van bouwtoezicht. 5 5 In 2019 stortte een deel van het tribunedak van het AZ-stadion in, foto: Onderzoeksraad voor Veiligheid 66? CEMENT 1 20 22