Duurzaamheid leidend bij IJboulevard Ondergrondse fietsenstalling en wandelgebied achter Amsterdam Centraal 1 Impressie IJboulevard met ondergelegen fietsenstalling: (A) Michiel de Ruijtertunnel; (B) fietsenstalling; (C) boulevard/wandelgebied; (D) busplatform; (E) kapspanten; (F) aanvaarbescherming; (G) Noord/Zuidlijn 1 44? CEMENT 3 2021 Het gebied rondom het Centraal Station van Amsterdam, het sta - tionsgebied, moet een groot aan - tal functies herbergen. De komst van de Noord/Zuidlijn gaf de definitieve doorslag om dit stationsgebied grootscheeps te verbouwen. In 2005 heeft de gemeente de ontwikkelopgave vastgesteld, die gefaseerd in meerdere deelprojecten verder wordt uitgewerkt. Een daarvan is het deelproject IJboulevard, een samenvoeging van diverse ontwikkelingen aan de IJzijde van het station. Fietsenstalling De IJboulevard wordt een 6000 m² groot wandelgebied aan de IJzijde van het Centraal Station. Onder dit gebied komt een fietsen - stalling met een capaciteit van circa 4000 stallingsplaatsen (fig. 1). De nieuwe stalling vervangt het fietsplatform aan de westkant en de fietsenstalling op de voormalige fiets- pont direct achter het station (foto 2). Door de fietsen onder water te plaatsen, wordt het vrije zicht over het IJ behouden. Het project omvat ook de realisatie van een aanvaarbe- scherming. Ter plaatse van deze aanvaarbe- scherming gaat de boulevard over in een houten steiger. Aan de oost- en westzijde van de fiet- senstalling liggen respectievelijk Waterplein Oost en Pier 10, die in de boulevard worden geïntegreerd. Nog verder ten westen ligt Steiger 14, die als onderdeel van het project wordt aangepast (fig. 3). Ontwerp: robuust en sprankelend Het ontwerp voor de fietsenstalling bouwt voort op de traditie om van functionele infra - structuuropgaven verleidelijke ruimtes te maken die bijdragen aan de stedelijke cul - tuur. De bewegingen van fietsers en voetgan - gers bepalen de vorm van het gebouw. Fiet- sers worden vanaf de inrit op de boulevard in een vloeiende beweging naar beneden geleid. De IJboulevard krijgt een eigen her- kenbaar karakter door het specifiek voor déze stalling op déze locatie ontworpen hoogwaardige interieur (fig. 5). Het ontwerp is opgebouwd uit vloeiende lijnen en ronde vormen met een duidelijke functie om de overzichtelijkheid en oriëntatie te vergoten. Er is ook aansluiting gezocht bij de bestaan - de omgeving, zoals de ronde glaspuien van de IJhal en de busplatformcockpits. De stal - ling oogt robuust, sprankelend en modern, maar is ook duurzaam, toekomstbestendig en eenvoudig te onderhouden. Functies en omvang? De fietsenstalling heeft een lange en slanke vorm. In het midden is de stalling op zijn smalst; slechts 17 m. Rich - ting de uiteindes loopt hij uit tot 24 m breed (fig. 4). Deze gewaaierde vorm sluit mooi aan op de vorm van het IJ en de vaarroute van de schepen, maar brengt tegelijkertijd een uitdaging mee voor een efficiënte indeling van de stalling. Door de langgerekte vorm ING. COR VAN VLIET ProjectdirecteurVan Hattum en Blankevoort IR. DANNY ESSELMAN Architect / Partner VenhoevenCS IR. ERIC PINAS Technisch manager Gemeente Amsterdam auteurs Aan de IJzijde bij Amsterdam Centraal is gestart met de bouw van de IJ boulevard, met daarin geïntegreerd een nieuwe ondergrondse fietsenstalling. In het ontwerp waren duurzaamheid, en meer concreet de MKI, een expliciet criterium, wat heeft geleid tot een aantal keuzes in het constructief ontwerp. CEMENT 3 2021 ?45 zijn maar liefst vier entrees noodzakelijk en daarbij ook twee beheerdersruimtes. De po- sities van de 4000 fietsparkeerplaatsen zijn bepaald aan de hand van efficiënte looplijnen vanuit de entreezones en goed overzicht vanuit de beheerdersruimtes. Aanvaarbescherming In het voorgaande deelproject IJSEI (2005- 2012) zijn voorzieningen getroffen om de Noord/Zuidlijn, de kapspanten van het bus- platform en de achterliggende Michiel de Ruijtertunnel te beschermen tegen een cala - miteitaanvaring vanaf het IJ. In de periode 2013-2015 zijn studies uitgevoerd naar de veiligheid van deze constructies. De kap- spanten van het busplatform, de kistdam van de Michiel de Ruijtertunnel en de front- wand van de Noord/Zuidlijn bleken de risico volle objecten. Dit heeft ertoe geleid dat ook de aanvaarbescherming onderdeel is van het project, die aan de genoemde objecten bescherming moet bieden. Er zijn vooruitlopend op de nieuw te bouwen aan - vaarbescherming tijdelijke beschermings- maatregelen getroffen. Ontwerpkeuzes duurzaamheid De belangrijkste ontwerpkeuze die in de aanbestedingsfase is gemaakt, is of het refe - rentieontwerp verder zou worden uitgewerkt of dat het ontwerp zou worden aangepast. 2 Fietsplatform (A) en voormalige fietspont (B) 3 Impressie IJboulevard, met Waterplein Oost, Pier 10 en Steiger 14: (A) Waterplein Oost; (B) boulevard boven fietsenstalling; (C) steiger boven aanvaarbescherming; (D) Pier 10; (E) Steiger 14 De gehele opzet van het referentie- ontwerp is opnieuw tegen het licht gehouden PROJECTGEGEVENS Project IJboulevard Opdrachtgever Verkeer Openbare Ruimte, gemeente Amsterdam Opdrachtnemer Van Hattum en BlankevoortArchitect VenhoevenCS Engineering VolkerWessels Infra Competence Centre Natuurinclusieve maatregelen DS Landschapsarchitecten Oplevering eerste helft 2023 2 3 46? CEMENT 3 2021 Gekozen is voor het tweede: de gehele opzet van het ontwerp is opnieuw tegen het licht gehouden. De visie daarbij was een slim inte - graal ontwerp en uitvoeringsmethode met voldoende robuustheid, een hoog veilig - heidsniveau én met minimale impact op de omgeving en het milieu. In zowel het con - structieve als architectonische ontwerp wordt veel aandacht geschonken aan efficiënt en be - wust materiaalgebruik. Daarbij zijn de geko - zen materialen duurzaam en zo veel mogelijk recyclebaar. Verder gaat er aandacht uit naar een zo laag mogelijk energieverbruik. Het 'low tech' installatieconcept vormt ook een inte - graal onderdeel van het ontwerp. De duurzaamheidsmaatregelen zijn verdeeld in een aantal subcategorieën, te weten: Duurzaam ontwerp; Duurzaam bouwplan; Hergebruik van de bestaande vrijkomende materialen op het eigen werk; Toepassen van secundaire materialen van buiten de systeemgrenzen; Transport over water. Het project is aanbesteed op basis van de Economisch Meest Voordelige Inschrijving (EMVI). Belangrijk hierbij waren drie duur- zaamheidsonderdelen. Het eerste onderdeel betrof het aanbieden van een lagere MKI- waarde (MilieuKostenIndicator). Het tweede onderdeel betrof een plan van aanpak duur- zaamheid, waarin 15 maatregelen moesten worden beschreven die de grootste impact hebben op de MKI-reductie. Bij de beoorde- ling van het plan werd rekening gehouden met de mate waarin de inschrijver realisti - sche en haalbare maatregelen heeft benoemd die bijdragen aan het gekozen ambitieniveau. Het derde onderdeel was het CO?-ambitie- niveau. Bij de afweging van verschillende vari - anten ? naast de uiteindelijke variant onder meer een volledig drijvende constructie en een constructie waarin staal en beton waren gecombineerd ? is de MKI expliciet als crite- rium meegenomen. Onder meer de volgende maatregelen zijn genomen: De drie hoofdconstructies (fietsenstalling, aanvaarbescherming en Waterplein Oost) 4 Plattegrond van de fietsenstalling en aanpalende aanvaarbescherming 5 Impressie van de fietsenstalling met zicht op de oostelijke hoofdentree, bron: b1 design 5 ONTWERPEISEN EN UITGANGSPUNTEN Tijdens de uitvoering van de projectdoelstellingen beschouwt de opdrachtgever de volgende kritische succesfactoren als rand- voorwaarde voor een succesvolle en voortvarende uitvoering van het project: Het uitvoeren van het werk zonder schade aan de omgevings- objecten. Een aanvaarbescherming die veiligheid borgt van de achterlig- gende constructies tijdens gebruiksfase. Geen beperkingen aan de func- tionaliteiten in de omgeving tijdens de uitvoering van het werk. Aandacht voor duurzaamheid, milieu-impact, in zowel de ont - werpfase ten aanzien van onder andere toegepaste materialen en installaties, als in de uitvoerings- fase ten aanzien van milieuvrien- delijk bouwen (inzet duurzame materiaal, bouwlogistiek etc.). Aan land is beperkte ruimte aanwezig voor de uitvoerings- werkzaamheden, vandaar dat de werkzaamheden vanaf het water moeten worden uitgevoerd. 4 CEMENT 3 2021 ?47 secundaire r oute aan vaarbeschermingvakw erklig ger aan vaarbescherming enk ele palenrij hoo fdr ou te technische rui mten E&W t echnische rui mten W en tree zone 010F01B5015D019A011E01760175017D011A011E016F0003012E011E019A0190011E0176 010F01B5015D019A011E01760175017D011A011E016F0003012E011E019A0190011E0176 en tree zone behee rder srui mte W est beheerder srui mte Oos t suben tree subentree secundai re r oute worden vrijstaand uitgevoerd (geen geïnte- greerde constructie). Er is gekozen voor een vrijstaande aan - vaarbescherming, wat het mogelijk maakt de fietsenstalling met een zeer lage funde- ringsdruk ten opzichte van het referentie- ontwerp uit te voeren. De liggers van de aanvaarbescherming worden doorgekoppeld, zodat portaalwer- king ontstaat. Het gewicht van de fietsenstalling wordt gebalanceerd met de waterdruk om het gewicht te minimaliseren. Er worden geen tijdelijke voorzieningen (onder andere bouwkuipen) toegepast om de constructies te bouwen. Bestaande constructies worden maximaal hergebruikt. Bestaande fundaties worden hergebruikt, waarmee nieuwe palen worden uitgespaard. Constructies worden zoveel mogelijk ge- prefabriceerd. Betonconstructies die toch worden gesloopt, worden gerecycled en als toeslagmateriaal in nieuw beton toegepast. Voor het toegepaste betonmortel en staal zijn projectspecifieke levenscyclusanalyses (LCA's) opgesteld. Hiermee kan de MKI aan - zienlijk worden gereduceerd ten opzichte van de referentiewaarden uit de Nationale Milieu Database (NMD). De staalconstructies worden niet gecon - serveerd door een corrosietoeslag toe te passen. Conservering is bijzonder milieube- lastend en moet gedurende de levensduur onderhouden of vervangen worden. Materialen worden aangevoerd over het water. In het ontwerp is geen bouwkuip nodig waardoor er geen vrijkomende grond is die afgevoerd moet worden. Door deze maatregelen worden de milieu- impact en de omvang van de werkzaamhe- den op de projectlocatie beperkt en wordt de beïnvloeding van en de veiligheidsrisico's voor de omgevingsobjecten beheerst, zoals de Noord/Zuidlijn en de kistdam met daar- op de kap van het busplatform. In het project wordt ook rekening ge- houden met het waardevol ecosysteem van het IJ. Er worden natuurinclusieve maatre- gelen getroffen om dit ecosysteem te behou - den en waar mogelijk te bevorderen (fig. 6). Dit door het maken van ruimte voor planten en dieren om zich te vestigen. Gekozen alternatieven voor de constructies De fietsenstalling is opgebouwd uit een be- tonnen kokerconstructie, gefundeerd op stalen buispalen. Deze kokerconstructie be- staat uit drie afzinkelementen, die op een voorbouwlocatie worden gemaakt. Vanaf deze locatie worden ze over water naar de bouwplaats getransporteerd. Op de project- De fietsen - stalling is opgebouwd uit een betonnen kokerconstruc - tie die bestaat uit drie afzinkelementen 6 Een greep uit de mogelijke maatregelen die worden getroffen ter bevordering van de ecologische onderwaterwereld van het IJ 6 48? CEMENT 3 2021 eater zui ver aar po reus be ton: pla nten en mossels rivierhout: v erblijfplaats v oor 016C017D016C017D01900175010201A9011E017603570003plantengroe pla nt en dier biohut: gaask orven cr \350che voor jon ge en 010201020176015A011E0110015A019F01760150000301C001020176 kleine vissen ne t: houdt afv al teg en en v er zor gt bio toop voor kleiner ewater dier en 7 Dwarsdoorsnede 8 Langsdoorsnede t.p.v. Noord/Zuidlijn en aanvaardbescherming met vakwerkligger locatie noch op de voorbouwlocatie wordt gebruikgemaakt van een bouwkuip. Het dak van de fietsenstalling is opge- bouwd uit stalen liggers (HEB800) met een betonnen druklaag (fig. 7). De aanvaarbe- scherming bestaat uit massieve betonnen liggers op stalen buispalen. Deze liggers worden gerealiseerd met behulp van een prefab-betonnen bekisting, die op de voor- bouwlocatie wordt gemaakt en vervolgens ook weer over water wordt getransporteerd naar de bouwplaats. Boven de Noord/Zuidlijn bestaat de aanvaarbescherming uit een stalen vak - werkligger (fig. 8). Het bestaande Waterplein Oost is op- gebouwd uit een betonnen dek, gefundeerd op stalen buispalen. De bestaande palen en de betonconstructie worden hergebruikt in combinatie met nieuw te realiseren 7 8 CEMENT 3 2021 ?49 onderdelen. Het nieuwe gedeelte van het dek is opgebouwd uit prefab liggers. Het totale dek (nieuw en bestaand) is aan elkaar ge- koppeld met een betonnen druklaag. Het sloopwerk bij Waterplein Oost wordt hier- mee tot het strikt noodzakelijke beperkt. De bestaande constructies, grenzend aan de fietsenstalling en de aanvaarbescher- ming, met name Pier 10 en Steiger 14, wor- den aangepast en uitgebreid. De uitbreiding is opgebouwd uit een betonnen dek gefun - deerd op stalen buispalen. Ook bij deze twee constructies is het benodigde sloopwerk beperkt tot het strikt noodzakelijke. Tot slot Na het afronden van het Voorontwerp en het Definitief Ontwerp is op het moment van schrijven van dit artikel begonnen met het Uitvoeringsontwerp. Buiten op de project- locatie is gestart met conditioneringswerk - zaamheden, waaronder het sloopwerk van de bestaande constructie van Waterplein Oost. Zowel op de logistieke hub aan de noordzijde van het IJ, als op de voorbouwlocatie wor- den voorbereidingen getroffen voor de bouw van de elementen van de fietsenstalling. Het prefabriceren van de drie betonnen af - zinkelementen van de fietsenstalling vindt gelijktijdig plaats met het installeren van de paalfundaties op de projectlocatie. In het derde kwartaal van 2021 is de zogenoemde float-off-operatie voorzien, waarbij de ele- menten over het water worden getranspor- teerd naar de projectlocatie, waar deze wor- den afgelaten op de funderingspalen. Hier worden de drie elementen samengevoegd tot één geheel, waarna de aanvaarbescher- ming voor de fietsenstalling wordt aange- bracht. De bouwkundige afwerking en de inrichting van het maaiveld volgen hierna, zodat in de eerste helft van 2023 de fietsen - stalling in gebruik genomen kan worden. Op het project IJboulevard is duur- zaamheid leidend in zowel de ontwerpfase, realisatiefase als de exploitatiefase, waarmee een toekomstbestendige en hoogwaardige fietsenstalling wordt gerealiseerd. Door het hergebruik van bestaande constructies, het minimaliseren van nieuwe materialen, toepassing van low-tech installaties en het nemen van natuurinclusieve maatregelen, wordt de belasting op het milieu en de om - geving tot een minimum beperkt. De aanvaar- bescherming bestaat uit betonnen liggers op stalen buispalen en boven de Noord/Zuidlijn uit een stalen vakwerkligger Aan dit artikel hebben behalve de genoemde auteurs bijgedragen: Max Fleer (Architect ? VenhoevenCS), Roeder Sewgobind (Van Hattum en Blankevoort), Gert Visser (Van Hattum en Blankevoort), Ralf van Leeuwen (Van Hattum en Blankevoort) en Eelco van der Weij (Van Hattum en Blankevoort) 9 9 Het ontwerp van de fietsenstalling onder de IJboulevard wordt gekenmerkt door vloeiende lijnen en ronde vormen, bron: b1 design 50? CEMENT 3 2021